अध्याय 01 जात-मात्रं विशोध्योल्बाद् बालं सैन्धव-सर्पिषा । प्रसूति-क्लेशितं चानु बला-तैलेन सेचयेत् ॥ १ ॥ अश्मनोर् वादनं चास्य कर्ण-मूले समाचरेत् । अथास्य दक्षिणे कर्णे मन्त्रम् उच्चारयेद् इमम् ॥ २ ॥ अङ्गाद् अङ्गात् संभवसि हृदयाद् अभिजायसे । आत्मा वै पुत्र-नामासि संजीव शरदां शतम् ॥ ३ ॥ १.३dv संजीव शरदः शतम् शतायुः शत-वर्षो ऽसि दीर्घम् आयुर् अवाप्नुहि । नक्षत्राणि दिशो रात्रिर् अहश् च त्वाभिरक्षतु ॥ ४ ॥ १.४dv अहश् चत्वारि रक्षतु स्वस्थी-भूतस्य नाभिं च सूत्रेण चतुर्-अङ्गुलात् । बद्ध्वोर्ध्वं वर्धयित्वा च ग्रीवायाम् अवसञ्जयेत् ॥ ५ ॥ १.५cv बद्ध्वोर्ध्वं वर्धयित्वा तु १.५dv ग्रीवायाम् अवसज्जयेत् नाभिं च कुष्ठ-तैलेन सेचयेत् स्नापयेद् अनु । क्षीरि-वृक्ष-कषायेण सर्व-गन्धोदकेन वा ॥ ६ ॥ १.६av नाभिं तु कुष्ठ-तैलेन १.६bv सेचयेत् स्नपयेद् अनु कोष्णेन तप्त-रजत-तपनीय-निमज्जनैः । ततो दक्षिण-तर्जन्या तालून्नम्यावगुण्ठयेत् ॥ ७ ॥ शिरसि स्नेह-पिचुना प्राश्यं चास्य प्रयोजयेत् । हरेणु-मात्रं मेधायुर्-बलार्थम् अभिमन्त्रितम् ॥ ८ ॥ १.८bv प्राशं चास्य प्रयोजयेत् ऐन्द्री-ब्राह्मी-वचा-शङ्खपुष्पी-कल्कं घृतं मधु । चामीकर-वचा-ब्राह्मी-ताप्य-पथ्या रजी-कृताः ॥ ९ ॥ १.९dv -कुष्ठ-पथ्या रजी-कृताः लिह्यान् मधु-घृतोपेता हेम-धात्री-रजो ऽथ-वा । गर्भाम्भः सैन्धव-वता सर्पिषा वामयेत् ततः ॥ १० ॥ १.१०cv गर्भाम्भः सैन्धव-वचा- १.१०dv -सर्पिषा वामयेत् ततः प्राजापत्येन विधिना जात-कर्माणि कारयेत् । सिराणां हृदय-स्थानां विवृत-त्वात् प्रसूतितः ॥ ११ ॥ तृतीये ऽह्नि चतुर्थे वा स्त्रीणां स्तन्यं प्रवर्तते । प्रथमे दिवसे तस्मात् त्रि-कालं मधु-सर्पिषी ॥ १२ ॥ अनन्ता-मिश्रिते मन्त्र-पाविते प्राशयेच् छिशुम् । द्वितीये लक्ष्मणा-सिद्धं तृतीये च घृतं ततः ॥ १३ ॥ प्राङ्-निषिद्ध-स्तनस्यास्य तत्-पाणि-तल-संमितम् । स्तन्यानु-पानं द्वौ कालौ नव-नीतं प्रयोजयेत् ॥ १४ ॥ मातुर् एव पिबेत् स्तन्यं तद् ध्य् अलं देह-वृद्धये । स्तन्य-धात्र्याव् उभे कार्ये तद्-अ-संपदि वत्सले ॥ १५ ॥ १.१५bv तत् परं देह-वृद्धये अ-व्यङ्गे ब्रह्म-चारिण्यौ वर्ण-प्रकृतितः समे । नी-रुजे मध्य-वयसौ जीवद्-वत्से न लोलुपे ॥ १६ ॥ हिताहार-विहारेण यत्नाद् उपचरेच् च ते । शुक्-क्रोध-लङ्घनायासाः स्तन्य-नाशस्य हेतवः ॥ १७ ॥ स्तन्यस्य सीधु-वर्ज्यानि मद्यान्य् आनूप-जा रसाः । क्षीरं क्षीरिण्य ओषध्यः शोकादेश् च विपर्ययः ॥ १८ ॥ १.१८cv क्षीरं क्षीरिण्य् औषधयः विरुद्धाहार-भुक्तायाः क्षुधिताया वि-चेतसः । प्रदुष्ट-धातोर् गर्भिण्याः स्तन्यं रोग-करं शिशोः ॥ १९ ॥ १.१९av विरुद्धाहार-चेष्टायाः स्तन्या-भावे पयश् छागं गव्यं वा तद्-गुणं पिबेत् । ह्रस्वेन पञ्च-मूलेन स्थिराभ्यां वा सिता-युतम् ॥ २० ॥ १.२०cv मूलैः सिद्धं बृहत्य्-आद्यैः षष्ठीं निशां विशेषेण कृत-रक्षा-बलि-क्रियाः । जागृयुर् बान्धवास् तस्य दधतः परमां मुदम् ॥ २१ ॥ दशमे दिवसे पूर्णे विधिभिः स्व-कुलोचितैः । कारयेत् सूतिकोत्थानं नाम बालस्य चार्चितम् ॥ २२ ॥ १.२२bv विधि-वत् स्व-कुलोचितैः बिभ्रतो ऽङ्गैर् मनोह्वाल-रोचनागुरु-चन्दनम् । नक्षत्र-देवता-युक्तं बान्धवं वा समाक्षरम् ॥ २३ ॥ ततः प्रकृति-भेदोक्त-रूपैर् आयुः-परीक्षणम् । प्राग्-उदक्-शिरसः कुर्याद् बालस्य ज्ञान-वान् भिषक् ॥ २४ ॥ शुचि-धौतोपधानानि निर्-वलीनि मृदूनि च । शय्यास्तरण-वासांसि रक्षो-घ्नैर् धूपितानि च ॥ २५ ॥ काको विशस्तः शस्तश् च धूपने त्रिवृतान्वितः । जीवत्-खड्गादि-शृङ्गोत्थान् सदा बालः शुभान् मणीन् ॥ २६ ॥ १.२६av कङ्को विशस्तः शस्तश् च १.२६cv जीवत्-खड्गादि-शृङ्ग-स्थान् धारयेद् औषधीः श्रेष्ठाः ब्राह्म्य्-ऐन्द्री-जीवकादिकाः । हस्ताभ्यां ग्रीवया मूर्ध्ना विशेषात् सततं वचाम् ॥ २७ ॥ १.२७av धारयेच् चौषधीः श्रेष्ठा १.२७av धारयेद् औषधीश् चेष्टा आयुर्-मेधा-स्मृति-स्वास्थ्य-करीं रक्षो-ऽभिरक्षिणीम् । षट्-सप्ताष्टम-मासेषु नी-रुजस्य शुभे ऽहनि ॥ २८ ॥ १.२८cv षट्-सप्ताष्टसु मासेषु कर्णौ हिमागमे विध्येद् धात्र्य्-अङ्क-स्थस्य सान्त्वयन् । प्राग् दक्षिणं कुमारस्य भिषग् वामं तु योषितः ॥ २९ ॥ दक्षिणेन दधत् सूचीं पालीम् अन्येन पाणिना । मध्यतः कर्ण-पीठस्य किञ्-चिद् गण्डाश्रयं प्रति ॥ ३० ॥ जरायु-मात्र-प्रच्छन्ने रवि-रश्म्य्-अवभासिते । घृतस्य निश्-चलं सम्यग् अलक्तक-रसाङ्किते ॥ ३१ ॥ विध्येद् दैव-कृते च्छिद्रे सकृद् एवर्जु लाघवात् । नोर्ध्वं न पार्श्वतो नाधः सिरास् तत्र हि संश्रिताः ॥ ३२ ॥ कालिका-मर्मरी-रक्तास् तद्-व्यधाद् राग-रुग्-ज्वराः । स-शोफ-दाह-संरम्भ-मन्या-स्तम्भापतानकाः ॥ ३३ ॥ १.३३bv तद्-बाधाद् राग-रुग्-ज्वराः तेषां यथामयं कुर्याद् विभज्याशु चिकित्सितम् । स्थाने व्यधान् न रुधिरं न रुग्-रागादि-संभवः ॥ ३४ ॥ १.३४cv स्थान-व्यधान् न रुधिरं स्नेहाक्तं सूच्य्-अनुस्यूतं सूत्रं चानु निधापयेत् । आम-तैलेन सिञ्चेच् च बहलां तद्-वद् आरया ॥ ३५ ॥ विध्येत् पालीं हित-भुजः संचार्याथ स्थवीयसी । वर्तिस् त्र्य्-अहात् ततो रूढं वर्धयेत शनैः शनैः ॥ ३६ ॥ १.३६bv संचार्यान्या स्थवीयसी १.३६cv वर्तिस् त्र्य्-अहात् ततो रूढां अथैनं जात-दशनं क्रमेणापनयेत् स्तनात् । पूर्वोक्तं योजयेत् क्षीरम् अन्नं च लघु बृंहणम् ॥ ३७ ॥ १.३७av जात-दन्तं शिशुं शीते १.३७bv क्रम-शो ऽपनयेत् स्तनात् प्रियाल-मज्ज-मधुक-मधु-लाज-सितोपलैः । अप-स्तनस्य संयोज्यः प्रीणनो मोदकः शिशोः ॥ ३८ ॥ दीपनो बाल-बिल्वैला-शर्करा-लाज-सक्तुभिः । संग्राही धातकी-पुष्प-शर्करा-लाज-तर्पणैः ॥ ३९ ॥ रोगांश् चास्य जयेत् सौम्यैर् भेषजैर् अ-विषादकैः । अन्य-त्रात्ययिकाद् व्याधेर् विरेकं सु-तरां त्यजेत् ॥ ४० ॥ १.४०bv भेषजैर् अ-विषादिकैः १.४०bv भेषजैर् अ-विपादिकैः १.४०bv भेषजैर् अ-विपादकैः त्रासयेन् ना-विधेयं तं त्रस्तं गृह्णन्ति हि ग्रहाः । वस्त्र-वातात् पर-स्पर्शात् पालयेल् लङ्घनाच् च तम् ॥ ४१ ॥ १.४१av त्रासयेन् ना-विधेयं च १.४१cv वस्त्र-पातात् खर-स्पर्शात् १.४१cv वस्त्र-पातात् पर-स्पर्शात् १.४१dv पालयेल् लङ्घिताच् च तम् ब्राह्मी-सिद्धार्थक-वचा-शारिवा-कुष्ठ-सैन्धवैः । स-कणैः साधितं पीतं वाङ्-मेधा-स्मृति-कृद् घृतम् ॥ ४२ ॥ आयुष्यं पाप्म-रक्षो-घ्नं भूतोन्माद-निबर्हणम् । वचेन्दुलेखा-मण्डूकी-शङ्खपुष्पी-शतावरीः ॥ ४३ ॥ १.४३cv वचेन्दुलेखा मण्डूकी १.४३dv शङ्खपुष्पी शतावरी ब्रह्मसोमामृता-ब्राह्मीः कल्की-कृत्य पलांशिकाः । अष्टाङ्गं विपचेत् सर्पिः प्रस्थं क्षीर-चतुर्-गुणम् ॥ ४४ ॥ १.४४av ब्रह्मसोमांर्ता ब्राह्मी १.४४bv कल्की-कृत्य पलांशिकैः १.४४dv प्रस्थं क्षीरं चतुर्-गुणम् तत् पीतं धन्यम् आयुष्यं वाङ्-मेधा-स्मृति-बुद्धि-कृत् । अजा-क्षीराभया-व्योष-पाठोग्रा-शिग्रु-सैन्धवैः ॥ ४५ ॥ १.४५bv वाङ्-मेधा-स्मृति-कृत् परम् १.४५bv वाङ्-मेधा-स्मृति-वह्नि-कृत् १.४५dv -पाठोग्रा-शक्र-सैन्धवैः सिद्धं सारस्वतं सर्पिर् वाङ्-मेधा-स्मृति-वह्नि-कृत् । वचामृता-शठी-पथ्या-शङ्खिनी-वेल्ल-नागरैः ॥ ४६ ॥ १.४६bv वाङ्-मेधा-स्मृति-बुद्धि-कृत् १.४६cv वचामृता-वरी-पथ्या- अपामार्गेण च घृतं साधितं पूर्व-वद् गुणैः । हेम श्वेत-वचा कुष्ठम् अर्कपुष्पी स-काञ्चना ॥ ४७ ॥ १.४७cv हेम श्वेत-वचा कुष्ठं १.४७dv शङ्खपुष्पी स-काञ्चना १.४७dv शङ्खपुष्पी स-रोचना हेम मत्स्याक्षकः शङ्खः कैडर्यः कनकं वचा । चत्वार एते पादोक्ताः प्राशा मधु-घृत-प्लुताः ॥ ४८ ॥ १.४८av हेम मत्स्याक्षकः फञ्जी १.४८bv कैडर्यं कनकं वचा १.४८dv प्राश्या मधु-घृत-प्लुताः वर्षं लीढा वपुर्-मेधा-बल-वर्ण-कराः शुभाः । वचा-यष्ट्य्-आह्व-सिन्धूत्थ-पथ्या-नागर-दीप्यकैः ॥ ४९ ॥ शुध्यते वाग् घविर्-लीढैः स-कुष्ठ-कण-जीरकैः ॥ ४९ऊ̆अब् ॥ १.४९ऊ̆अव् शुध्यते वाग् घृतालीढैः अध्याय 02[सम्पाद्यताम्] त्रि-विधः कथितो बालः क्षीरान्नोभय-वर्तनः । स्वास्थ्यं ताभ्याम् अ-दुष्टाभ्यां दुष्टाभ्यां रोग-संभवः ॥ १ ॥ यद् अद्भिर् एक-तां याति न च दोषैर् अधिष्ठितम् । तद् विशुद्धं पयो वाताद् दुष्टं तु प्लवते ऽम्भसि ॥ २ ॥ २.२dv दुष्टं तु प्लवते जले कषायं फेनिलं रूक्षं वर्चो-मूत्र-विबन्ध-कृत् । पित्ताद् उष्णाम्ल-कटुकं पीत-राज्य् अप्सु दाह-कृत् ॥ ३ ॥ कफात् स-लवणं सान्द्रं जले मज्जति पिच्छिलम् । संसृष्ट-लिङ्गं संसर्गात् त्रि-लिङ्गं सांनिपातिकम् ॥ ४ ॥ यथा-स्व-लिङ्गांस् तद् व्याधीन् जनयत्य् उपयोजितम् । शिशोस् तीक्ष्णम् अभीक्ष्णं च रोदनाल् लक्षयेद् रुजम् ॥ ५ ॥ २.५cv शिशोस् तीक्ष्णम् अ-तीक्ष्णं च स यं स्पृशेद् भृशं देशं यत्र च स्पर्शना-क्षमः । तत्र विद्याद् रुजं मूर्ध्नि रुजं चाक्षि-निमीलनात् ॥ ६ ॥ २.६av स्वयं स्पृशेद् भृशं देशं २.६bv यत्र च स्पर्शना-क्षमम् हृदि जिह्वौष्ठ-दशन-श्वास-मुष्टि-निपीडनैः । कोष्ठे विबन्ध-वमथु-स्तन-दंशान्त्र-कूजनैः ॥ ७ ॥ २.७bv -श्वास-मुष्टि-निपीडितैः २.७dv -स्तन्य-द्वेषान्त्र-कूजनैः आध्मान-पृष्ठ-नमन-जठरोन्नमनैर् अपि । वस्तौ गुह्ये च विण्-मूत्र-सङ्गोत्त्रास-दिग्-ईक्षणैः ॥ ८ ॥ अथ धात्र्याः क्रियां कुर्याद् यथा-दोषं यथामयम् । तत्र वातात्मके स्तन्ये दश-मूलं त्र्य्-अहं पिबेत् ॥ ९ ॥ अथ-वाग्नि-वचा-पाठा-कटुका-कुष्ठ-दीप्यकम् । स-भार्गी-दारु-सरल-वृश्चिकाली-कणोषणम् ॥ १० ॥ ततः पिबेद् अन्य-तमं वात-व्याधि-हरं घृतम् । अनु चाच्छ-सुराम् एवं स्निग्धां मृदु विरेचयेत् ॥ ११ ॥ २.११bv वात-व्याधि-हितं घृतम् वस्ति-कर्म ततः कुर्यात् स्वेदादींश् चानिलापहान् । रास्नाजमोदा-सरल-देवदारु-रजो-ऽन्वितम् ॥ १२ ॥ बालो लिह्याद् घृतं तैर् वा विपक्वं स-सितोपलम् । पित्त-दुष्टे ऽमृताभीरु-पटोली-निम्ब-चन्दनम् ॥ १३ ॥ धात्री कुमारश् च पिबेत् क्वाथयित्वा स-शारिवम् । अथ-वा त्रि-फला-मुस्त-भूनिम्ब-कटु-रोहिणीः ॥ १४ ॥ शारिवादिं पटोलादिं पद्मकादिं तथा गणम् । घृतान्य् एभिश् च सिद्धानि पित्त-घ्नं च विरेचनम् ॥ १५ ॥ शीतांश् चाभ्यङ्ग-लेपादीन् युञ्ज्याच् छ्लेष्मात्मके पुनः । यष्ट्य्-आह्व-सैन्धव-युतं कुमारं पाययेद् घृतम् ॥ १६ ॥ सिन्धूत्थ-पिप्पली-मद् वा पिष्टैः क्षौद्र-युतैर् अथ । राठ-पुष्पैः स्तनौ लिम्पेच् छिशोश् च दशन-च्छदौ ॥ १७ ॥ २.१७av सिन्धूत्थ-पिप्पली-मद्य- २.१७av सिन्धूत्थ-पिप्पली-मुस्ता- २.१७av सिन्धूत्थ-पिप्पली-मूर्वा- २.१७bv -पिष्टैः क्षौद्र-युतैर् अथ सुखम् एवं वमेद् बालः तीक्ष्णैर् धात्रीं तु वामयेत् । अथाचरित-संसर्गी मुस्तादिं क्वथितं पिबेत् ॥ १८ ॥ तद्-वत् तगर-पृथ्वीका-सुरदारु-कलिङ्गकान् । अथ-वातिविषा-मुस्त-षड्ग्रन्था-पञ्च-कोलकम् ॥ १९ ॥ २.१९bv -सुरदारु-कलिङ्गकम् २.१९dv -षड्ग्रन्था-पञ्च-कोलकान् स्तन्ये त्रि-दोष-मलिने दुर्-गन्ध्य् आमं जलोपमम् । विबद्धम् अच्छं विच्छिन्नं फेनिलं चोपवेश्यते ॥ २० ॥ शकृन् नाना-व्यथा-वर्णं मूत्रं पीतं सितं घनम् । ज्वरा-रोचक-तृट्-छर्दि-शुष्कोद्गार-विजृम्भिकाः ॥ २१ ॥ अङ्ग-भङ्गो ऽङ्ग-विक्षेपः कूजनं वेपथुर् भ्रमः । घ्राणाक्षि-मुख-पाकाद्या जायन्ते ऽन्ये ऽपि तं गदम् ॥ २२ ॥ २.२२bv क्वणनं वेपथुर् भ्रमः क्षीरालसकम् इत्य् आहुर् अत्ययं चाति-दारुणम् । तत्राशु धात्रीं बालं च वमनेनोपपादयेत् ॥ २३ ॥ विहितायां च संसर्ग्यां वचादिं योजयेद् गणम् । निशादिं वाथ-वा माद्री-पाठा-तिक्ता-घनामयान् ॥ २४ ॥ पाठा-शुण्ठ्य्-अमृता-तिक्त-तिक्ता-देवाह्व-शारिवाः । स-मुस्त-मूर्वेन्द्रयवाः स्तन्य-दोष-हराः परम् ॥ २५ ॥ अनुबन्धे यथा-व्याधि प्रतिकुर्वीत काल-वित् । दन्तोद्भेदश् च रोगाणां सर्वेषाम् अपि कारणम् ॥ २६ ॥ विशेषाज् ज्वर-विड्-भेद-कास-च्छर्दि-शिरो-रुजाम् । अभिष्यन्दस्य पोथक्या विसर्पस्य च जायते ॥ २७ ॥ पृष्ठ-भङ्गे बिडालानां बर्हिणां च शिखोद्भवे । दन्तोद्भेदे च बालानां न हि किञ्-चिन् न दूयते ॥ २८ ॥ २.२८cv दन्तोद्भवे च बालानां यथा-दोषं यथा-रोगं यथोद्रेकं यथा-भयम् । विभज्य देश-कालादींस् तत्र योज्यं भिषग्-जितम् ॥ २९ ॥ २.२९bv यथोद्रेकं यथा-बलम् २.२९bv यथोद्रेकं यथा-वयः २.२९bv यथोद्रेकं यथाशयम् त एव दोषा दूष्याश् च ज्वराद्या व्याधयश् च यत् । अतस् तद् एव भैषज्यं मात्रा त्व् अस्य कनीयसी ॥ ३० ॥ २.३०bv ज्वराद्या व्याधयश् च ते सौकुमार्याल्प-काय-त्वात् सर्वान्नान्-उपसेवनात् । स्निग्धा एव सदा बाला घृत-क्षीर-निषेवणात् ॥ ३१ ॥ २.३१bv सर्वान्नान्-उपसेवनैः सद्यस् तान् वमनं तस्मात् पाययेन् मति-मान् मृदु । स्तन्यस्य तृप्तं वमयेत् क्षीर-क्षीरान्न-सेविनम् ॥ ३२ ॥ पीत-वन्तं तनुं पेयाम् अन्नादं घृत-संयुताम् । वस्तिं साध्ये विरेकेण मर्शेन प्रतिमर्शनम् ॥ ३३ ॥ युञ्ज्याद् विरेचनादींस् तु धात्र्या एव यथोदितान् । मूर्वा-व्योष-वरा-कोल-जम्बू-त्वग्-दारु-सर्षपाः ॥ ३४ ॥ २.३४av युञ्ज्याद् विरेचनादींश् च २.३४cv मूर्वा-व्योष-वचा-कोल- २.३४cv मूर्वा-व्योष-वराङ्कोल्ल- स-पाठा मधुना लीढाः स्तन्य-दोष-हराः परम् । दन्त-पालीं स-मधुना चूर्णेन प्रतिसारयेत् ॥ ३५ ॥ २.३५bv स्तन्य-दोष-निबर्हणाः पिप्पल्या धातकी-पुष्प-धात्री-फल-कृतेन वा । लाव-तित्तिरि-वल्लूर-रजः पुष्प-रस-द्रुतम् ॥ ३६ ॥ २.३६bv -धात्री-फल-रसेन वा २.३६dv -रजः पुष्प-रस-प्लुतम् २.३६dv -रजः पुष्प-रसाप्लुतम् द्रुतं करोति बालानां दन्त-केसर-वन् मुखम् । वचा-द्वि-बृहती-पाठा-कटुकातिविषा-घनैः ॥ ३७ ॥ मधुरैश् च घृतं सिद्धं सिद्धं दशन-जन्मनि । रजनी-दारु-सरल-श्रेयसी-बृहती-द्वयम् ॥ ३८ ॥ २.३८cv रजनी-दारु-सरलाः २.३८dv श्रेयसी-बृहती-द्वयम् पृश्निपर्णी शताह्वा च लीढं माक्षिक-सर्पिषा । ग्रहणी-दीपनं श्रेष्ठं मारुतस्यानुलोमनम् ॥ ३९ ॥ अतीसार-ज्वर-श्वास-कामला-पाण्डु-कास-नुत् । बालस्य सर्व-रोगेषु पूजितं बल-वर्ण-दम् ॥ ४० ॥ २.४०bv -कामला-पाण्डु-रोग-नुत् समङ्गा-धातकी-लोध्र-कुटन्नट-बला-द्वयैः । महा-सहा-क्षुद्र-सहा-मुद्ग-बिल्व-शलाटुभिः ॥ ४१ ॥ २.४१bv -कुटन्नट-बलाह्वयैः २.४१bv -कुटन्नट-वटाह्वयैः स-कार्पासी-फलैस् तोये साधितैः साधितं घृतम् । क्षीर-मस्तु-युतं हन्ति शीघ्रं दन्तोद्भवोद्भवान् ॥ ४२ ॥ विविधान् आमयान् एतद् वृद्ध-काश्यप-निर्मितम् । दन्तोद्भवेषु रोगेषु न बालम् अतियन्त्रयेत् ॥ ४३ ॥ २.४३cv दन्तोद्भेदोत्थ-रोगेषु स्वयम् अप्य् उपशाम्यन्ति जात-दन्तस्य यद्-गदाः । अत्य्-अहः-स्वप्न-शीताम्बु-श्लैष्मिक-स्तन्य-सेविनः ॥ ४४ ॥ २.४४dv -श्लैष्मिक-स्तन्य-पायिनः शिशोः कफेन रुद्धेषु स्रोतःसु रस-वाहिषु । अ-रोचकः प्रतिश्यायो ज्वरः कासश् च जायते ॥ ४५ ॥ कुमारः शुष्यति ततः स्निग्ध-शुक्ल-मुखेक्षणः । सैन्धव-व्योष-शार्ङ्गष्टा-पाठा-गिरि-कदम्बकान् ॥ ४६ ॥ २.४६dv -पाठा-गिरि-कदम्बकम् शुष्यतो मधु-सर्पिर्भ्याम् अ-रुच्य्-आदिषु योजयेत् । अशोक-रोहिणी-युक्तं पञ्च-कोलं च चूर्णितम् ॥ ४७ ॥ बदरी-धातकी-धात्री-चूर्णं वा सर्पिषा द्रुतम् । स्थिरा-वचा-द्वि-बृहती-काकोली-पिप्पली-नतैः ॥ ४८ ॥ २.४८bv -चूर्णं वा सर्पिषाप्लुतम् निचुलोत्पल-वर्षाभू-भार्गी-मुस्तैश् च कार्षिकैः । सिद्धं प्रस्थार्धम् आज्यस्य स्रोतसां शोधनं परम् ॥ ४९ ॥ सिंह्य्-अश्वगन्धा-सुरसा-कणा-गर्भं च तद्-गुणम् । यष्ट्य्-आह्व-पिप्पली-लोध्र-पद्मकोत्पल-चन्दनैः ॥ ५० ॥ तालीश-शारिवाभ्यां च साधितं शोष-जिद् घृतम् । शृङ्गी-मधूलिका-भार्गी-पिप्पली-देवदारुभिः ॥ ५१ ॥ अश्वगन्धा-द्वि-काकोली-रास्नर्षभक-जीवकैः । शूर्पपर्णी-विडङ्गैश् च कल्कितैः साधितं घृतम् ॥ ५२ ॥ शशोत्तमाङ्ग-निर्यूहे शुष्यतः पुष्टि-कृत् परम् । वचा-वयःस्था-तगर-कायस्था-चोरकैः शृतम् ॥ ५३ ॥ बस्त-मूत्र-सुराभ्यां च तैलम् अभ्यञ्जने हितम् । लाक्षा-रस-समं तैल-प्रस्थं मस्तु चतुर्-गुणम् ॥ ५४ ॥ २.५४bv तैलान् मस्तु चतुर्-गुणम् २.५४cv लाक्षा-रस-समं तैलं २.५४dv प्रस्थं मस्तु चतुर्-गुणम् अश्वगन्धा-निशा-दारु-कौन्ती-कुष्ठाब्द-चन्दनैः । स-मूर्वा-रोहिणी-रास्ना-शताह्वा-मधुकैः समैः ॥ ५५ ॥ सिद्धं लाक्षादिकं नाम तैलम् अभ्यञ्जनाद् इदम् । बल्यं ज्वर-क्षयोन्माद-श्वासापस्मार-वात-नुत् ॥ ५६ ॥ यक्ष-राक्षस-भूत-घ्नं गर्भिणीनां च शस्यते । मधुनातिविषा-शृङ्गी-पिप्पलीर् लेहयेच् छिशुम् ॥ ५७ ॥ एकां वातिविषां कास-ज्वर-च्छर्दिर्-उपद्रुतम् । पीतं पीतं वमति यः स्तन्यं तं मधु-सर्पिषा ॥ ५८ ॥ २.५८bv -ज्वर-च्छर्दिभिर् अर्दितम् २.५८cv पीतं पीतं च वमति २.५८dv यः स्तन्यं मधु-सर्पिषा द्वि-वार्ताकी-फल-रसं पञ्च-कोलं च लेहयेत् । पिप्पली-पञ्च-लवणं कृमिजित्-पारिभद्रकम् ॥ ५९ ॥ २.५९cv पिप्पली-पञ्च-लवण- २.५९dv -कृमिजित्-पारिभद्रकम् २.५९dv विडङ्गं पारिभद्रकम् तद्-वल् लिह्यात् तथा व्योषं मषीं वा रोम-चर्मणाम् । लाभतः शल्यक-श्वाविद्-गोधर्क्ष-शिखि-जन्मनाम् ॥ ६० ॥ खदिरार्जुन-तालीश-कुष्ठ-चन्दन-जे रसे । स-क्षीरं साधितं सर्पिर् वमथुं विनियच्छति ॥ ६१ ॥ हनु-मूल-गतो वायुर् दन्त-देशास्थि-गो-चरः । यदा शिशोः प्रकुपितो नोत्तिष्ठन्ति तदा द्वि-जाः ॥ ६१+(१) ॥ २.६१+(१)अव् हनु-मूलाश्रितो वायुर् २.६१+(१)ब्व् दन्त-देशान् विशोषयेत् २.६१+(१)ब्व् दन्त-देशान् विशोधयेत् रूक्षाशिनो वातिकस्य चालयत्य् अनिलः सिराः । हन्व्-आश्रयाः प्रसुप्तस्य दन्तैः शब्दं करोत्य् अतः ॥ ६१+(२) ॥ स-दन्तो जायते यस् तु दन्ताः प्राग् यस्य चोत्तराः । कुर्वीत तस्मिन्न् उत्पाते शान्तिं तं च द्वि-जातये ॥ ६२ ॥ २.६२dv शान्तिकं च द्वि-जातये दद्यात् स-दक्षिणं बालं नैगमेषं च पूजयेत् । तालु-मांसे कफः क्रुद्धः कुरुते तालु-कण्टकम् ॥ ६३ ॥ २.६३bv सैनिकेशं च पूजयेत् तेन तालु-प्रदेशस्य निम्न-ता मूर्ध्नि जायते । तालु-पातः स्तन-द्वेषः कृच्छ्रात् पानं शकृद्-द्रवम् ॥ ६४ ॥ तृड्-आस्य-कण्ड्व्-अक्षि-रुजा ग्रीवा-दुर्-धर-ता वमिः । तत्रोत्क्षिप्य यव-क्षार-क्षौद्राभ्यां प्रतिसारयेत् ॥ ६५ ॥ तालु तद्-वत् कणा-शुण्ठी-गो-शकृद्-रस-सैन्धवैः । शृङ्गवेर-निशा-भृङ्गं कल्कितं वट-पल्लवैः ॥ ६६ ॥ बद्ध्वा गो-शकृता लिप्तम् कुकूले स्वेदयेत् ततः । रसेन लिम्पेत् ताल्व्-आस्यं नेत्रे च परिषेचयेत् ॥ ६७ ॥ हरीतकी-वचा-कुष्ठ-कल्कं माक्षिक-संयुतम् । पीत्वा कुमारः स्तन्येन मुच्यते तालु-कण्टकात् ॥ ६८ ॥ मलोपलेपात् स्वेदाद् वा गुदे रक्त-कफोद्भवः । ताम्रो व्रणो ऽन्तः कण्डू-मान् जायते भूर्य्-उपद्रवः ॥ ६९ ॥ के-चित् तं मातृका-दोषं वदन्त्य् अन्ये ऽहि-पूतनम् । पृष्ठारुर् गुद-कुट्टं च के-चिच् च तम् अ-नामिकम् ॥ ७० ॥ २.७०av के-चिच् च तम् अ-नामकम् २.७०bv वदन्त्य् अन्ये ऽपि पूतनम् २.७०bv वदन्त्य् अन्ये तु पूतनम् २.७०ब्च् वदन्त्य् अन्ये हि पूतनम् २.७०cv पृष्ठारुर् गुद-कण्डूं च २.७०cv पृष्ठारुर् गुद-किट्टं च २.७०cv पृष्ठारुर् गुद-कुष्ठं च तत्र धात्र्याः पयः शोध्यं पित्त-श्लेष्म-हरौषधैः । शृत-शीतं च शीताम्बु-युक्तम् अन्तर-पानकम् ॥ ७१ ॥ २.७१cv सित-शीतं च शीताम्बु- स-क्षौद्र-तार्क्ष्य-शैलेन व्रणं तेन च लेपयेत् । त्रि-फला-बदरी-प्लक्ष-त्वक्-क्वाथ-परिषेचितम् ॥ ७२ ॥ कासीस-रोचना-तुत्थ-मनोह्वाल-रसाञ्जनैः । लेपयेद् अम्ल-पिष्टैर् वा चूर्णितैर् वावचूर्णयेत् ॥ ७३ ॥ सु-श्लक्ष्णैर् अथ-वा यष्टी-शङ्ख-सौवीरकाञ्जनैः । शारिवा-शङ्खनाभिभ्याम् असनस्य त्वचाथ-वा ॥ ७४ ॥ राग-कण्डूत्कटे कुर्याद् रक्त-स्रावं जलौकसा । सर्वं च पित्त-व्रण-जिच् छस्यते गुद-कुट्टके ॥ ७५ ॥ २.७५dv छस्यते गुद-किट्टके पाठा-वेल्ल-द्वि-रजनी-मुस्त-भार्गी-पुनर्नवैः । स-बिल्व-त्र्य्-ऊषणैः सर्पिः वृश्चिकाली-युतैः शृतम् ॥ ७६ ॥ लिहानो मात्रया रोगैर् मुच्यते मृत्तिकोद्भवैः ॥ ७७अब् ॥ व्याधेर् यद्य् अस्य भैषज्यं स्तनस् तेन प्रलेपितः ॥ ७७च्द् ॥ स्थितो मुहूर्तं धौतो ऽनु पीतस् तं तं जयेद् गदम् ॥ ७७एf ॥ २.७७fव् पीतस् तत् तं जयेद् गदम् अध्याय 03[सम्पाद्यताम्] पुरा गुहस्य रक्षार्थं निर्मिताः शूल-पाणिना । मनुष्य-विग्रहाः पञ्च सप्त स्त्री-विग्रहा ग्रहाः ॥ १ ॥ स्कन्दो विशाखो मेषाख्यः श्व-ग्रहः पितृ-संज्ञितः । शकुनिः पूतना शीत-पूतना-दृष्टि-पूतना ॥ २ ॥ ३.२av स्कन्दो विशाखो मेषास्यः मुख-मण्डितिका तद्-वद् रेवती शुष्क-रेवती । तेषां ग्रहीष्यतां रूपं प्रततं रोदनं ज्वरः ॥ ३ ॥ ३.३av मुख-मण्डनिका तद्-वद् ३.३av मुख-मण्डिनिका तद्-वद् सामान्यं रूपम् उत्त्रास-जृम्भा-भ्रू-क्षेप-दीन-ताः । फेन-स्रावोर्ध्व-दृष्ट्य्-ओष्ठ-दन्त-दंश-प्रजागराः ॥ ४ ॥ ३.४bv -जृम्भा-भ्रूत्क्षेप-दीन-ताः रोदनं कूजनं स्तन्य-विद्वेषः स्वर-वैकृतम् । नखैर् अ-कस्मात् परितः स्व-धात्र्य्-अङ्ग-विलेखनम् ॥ ५ ॥ तत्रैक-नयन-स्रावी शिरो विक्षिपते मुहुः । हतैक-पक्षः स्तब्धाङ्गः स-स्वेदो नत-कन्धरः ॥ ६ ॥ ३.६bv शिरो विक्षेपते मुहुः ३.६bv शिरो विक्षिप्यते मुहुः दन्त-खादी स्तन-द्वेषी त्रस्यन् रोदिति वि-स्वरम् । वक्र-वक्त्रो वमन् लालां भृशम् ऊर्ध्वं निरीक्षते ॥ ७ ॥ ३.७bv त्रसन् रोदिति वि-स्वरम् ३.७cv वक्र-वक्त्रो वमेल् लालां वसासृग्-गन्धिर् उद्विग्नो बद्ध-मुष्टि-शकृच् छिशुः । चलितैकाक्षि-गण्ड-भ्रूः संरक्तोभय-लोचनः ॥ ८ ॥ स्कन्दार्तस् तेन वैकल्यं मरणं वा भवेद् ध्रुवम् । संज्ञा-नाशो मुहुः केश-लुञ्चनं कन्धरा-नतिः ॥ ९ ॥ ३.९bv मरणं वा भवेद् द्रुतम् ३.९cv संज्ञा-नाशो भवेत् केश- विनम्य जृम्भमाणस्य शकृन्-मूत्र-प्रवर्तनम् । फेनोद्वमनम् ऊर्ध्वेक्षा हस्त-भ्रू-पाद-नर्तनम् ॥ १० ॥ स्तन-स्व-जिह्वा-संदंश-संरम्भ-ज्वर-जागराः । पूय-शोणित-गन्धश् च स्कन्दापस्मार-लक्षणम् ॥ ११ ॥ आध्मानं पाणि-पादस्य स्पन्दनं फेन-निर्वमः । तृण्-मुष्टि-बन्धातीसार-स्वर-दैन्य-वि-वर्ण-ताः ॥ १२ ॥ ३.१२av आध्मानं पाणि-पादास्य- ३.१२bv -स्पन्दनं फेन-निर्वमः ३.१२bv स्पन्दनं फेन-निर्गमः ३.१२bv स्पन्दनं हननं भ्रमः कूजनं स्तननं छर्दिः कास-हिध्मा-प्रजागराः । ओष्ठ-दंशाङ्ग-संकोच-स्तम्भ-बस्ताभ-गन्ध-ताः ॥ १३ ॥ ३.१३av कूजनं श्वसनं छर्दिः ३.१३av कूजनं स्तम्भनं छर्दिः ३.१३av कूजनं स्वननं छर्दिः ऊर्ध्वं निरीक्ष्य हसनं मध्ये विनमनं ज्वरः । मूर्छैक-नेत्र-शोफश् च नैगमेष-ग्रहाकृतिः ॥ १४ ॥ कम्पो हृषित-रोम-त्वं स्वेदश् चक्षुर्-निमीलनम् । बहिर्-आयामनं जिह्वा-दंशो ऽन्तः-कण्ठ-कूजनम् ॥ १५ ॥ ३.१५av कम्पो हर्षित-रोम-त्वं धावनं विट्-स-गन्ध-त्वं क्रोशनं च श्व-वच् छुनि । रोम-हर्षो मुहुस् त्रासः सहसा रोदनं ज्वरः ॥ १६ ॥ ३.१६bv क्रोशनं श्वान-वच् छुनि ३.१६cv रोम-हर्षो मुहुः श्वासः कासातीसार-वमथु-जृम्भा-तृट्-शव-गन्ध-ताः । अङ्गेष्व् आक्षेप-विक्षेप-शोष-स्तम्भ-वि-वर्ण-ताः ॥ १७ ॥ मुष्टि-बन्धः स्रुतिश् चाक्ष्णोर् बालस्य स्युः पितृ-ग्रहे । स्रस्ताङ्ग-त्वम् अतीसारो जिह्वा-तालु-गले व्रणाः ॥ १८ ॥ स्फोटाः स-दाह-रुक्-पाकाः संधिषु स्युः पुनः पुनः । निश्य् अह्नि प्रविलीयन्ते पाको वक्त्रे गुदे ऽपि वा ॥ १९ ॥ भयं शकुनि-गन्ध-त्वं ज्वरश् च शकुनि-ग्रहे । पूतनायां वमिः कम्पस् तन्द्रा रात्रौ प्रजागरः ॥ २० ॥ हिध्माध्मानं शकृद्-भेदः पिपासा मूत्र-निग्रहः । स्रस्त-हृष्टाङ्ग-रोम-त्वं काक-वत् पूति-गन्धि-ता ॥ २१ ॥ शीत-पूतनया कम्पो रोदनं तिर्यग्-ईक्षणम् । तृष्णान्त्र-कूजो ऽतीसारो वसा-वद् विस्र-गन्ध-ता ॥ २२ ॥ पार्श्वस्यैकस्य शीत-त्वम् उष्ण-त्वम् अपरस्य च । अन्ध-पूतनया छर्दिर् ज्वरः कासो ऽल्प-निद्र-ता ॥ २३ ॥ ३.२३dv ज्वरः कासो ऽल्प-वह्नि-ता वर्चसो भेद-वैवर्ण्य-दौर्गन्ध्यान्य् अङ्ग-शोषणम् । दृष्टेः सादाति-रुक्-कण्डू-पोथकी-जन्म-शून-ताः ॥ २४ ॥ ३.२४cv दृष्टि-प्रसादो रुक्-कण्डू- ३.२४cv दृष्टि-सादो ऽक्षि-रुक्-कण्डू- ३.२४cv दृष्टि-सादो ऽति-रुक् कण्डूः ३.२४cv दृष्टि-सादो ऽति-रुक्-कण्डू- ३.२४cv दृष्टेः सादो ऽक्षि-रुक्-कण्डू- ३.२४dv पोथकी-जन्म शून-ता ३.२४dv -पोथकी-जन्म शून-ता ३.२४dv -पोथकी-जन्म शून्य-ता हिध्मोद्वेग-स्तन-द्वेष-वैवर्ण्य-स्वर-तीक्ष्ण-ताः । वेपथुर् मत्स्य-गन्ध-त्वम् अथ-वा साम्ल-गन्ध-ता ॥ २५ ॥ ३.२५bv -वैवर्ण्यं स्वर-तीक्ष्ण-ता ३.२५cv वमथुर् मत्स्य-गन्ध-त्वम् मुख-मण्डितया पाणि-पादास्य-रमणीय-ता । सिराभिर् असिताभाभिर् आचितोदर-ता ज्वरः ॥ २६ ॥ ३.२६av मुख-मण्डिकया पाणि- ३.२६bv -पादस्य रमणीय-ता अ-रोचको ऽङ्ग-ग्लपनं गो-मूत्र-सम-गन्ध-ता । रेवत्यां श्याव-नील-त्वं कर्ण-नासाक्षि-मर्दनम् ॥ २७ ॥ ३.२७cv रेवत्या श्याव-नील-त्वं कास-हिध्माक्षि-विक्षेप-वक्र-वक्त्र-त्व-रक्त-ताः । बस्त-गन्धो ज्वरः शोषः पुरीषं हरितं द्रवम् ॥ २८ ॥ जायते शुष्क-रेवत्यां क्रमात् सर्वाङ्ग-संक्षयः । केश-शातो ऽन्न-विद्वेषः स्वर-दैन्यं वि-वर्ण-ता ॥ २९ ॥ ३.२९av जायते शुष्क-रेवत्या नाना-वर्ण-पुरीष-त्वम् उदरे ग्रन्थयः सिराः ॥ २९+१अब् ॥ रोदनं गृध्र-गन्ध-त्वं दीर्घ-कालानुवर्तनम् । उदरे ग्रन्थयो वृत्ता यस्य नाना-विधं शकृत् ॥ ३० ॥ जिह्वाया निम्न-ता मध्ये श्यावं तालु च तं त्यजेत् । भुञ्जानो ऽन्नं बहु-विधं यो बालः परिहीयते ॥ ३१ ॥ ३.३१av जिह्वायां निम्न-ता मध्ये तृष्णा-गृहीतः क्षामाक्षो हन्ति तं शुष्क-रेवती । हिंसा-रत्य्-अर्चनाकाङ्क्षा ग्रह-ग्रहण-कारणम् ॥ ३२ ॥ तत्र हिंसात्मके बालो महान् वा स्रुत-नासिकः । क्षत-जिह्वः क्वणेद् बाढम् अ-सुखी साश्रु-लोचनः ॥ ३३ ॥ ३.३३cv क्षत-जिह्वः क्वणन् बाढम् ३.३३cv क्षत-जिह्वः क्वणेद् गाढम् ३.३३cv क्षत-जिह्वो वमेद् बाढम् ३.३३dv अ-सुखी सास्र-लोचनः दुर्-वर्णो हीन-वचनः पूति-गन्धिश् च जायते । क्षामो मूत्र-पुरीषं स्वं मृद्नाति न जुगुप्सते ॥ ३४ ॥ ३.३४bv पूति-गन्धिस् तु जायते ३.३४dv गृह्णाति न जुगुप्सते हस्तौ चोद्यम्य संरब्धो हन्त्य् आत्मानं तथा परम् । तद्-वच् च शस्त्र-काष्ठाद्यैर् अग्निं वा दीप्तम् आविशेत् ॥ ३५ ॥ ३.३५av हस्तौ चोद्यम्य संक्रुद्धो अप्सु मज्जेत् पतेत् कूपे कुर्याद् अन्यच् च तद्-विधम् । तृड्-दाह-मोहान् पूयस्य च्छर्दनं च प्रवर्तयेत् ॥ ३६ ॥ ३.३६cv तृड्-दाह-मोहाः पूयस्य रक्तं च सर्व-मार्गेभ्यो रिष्टोत्पत्तिं च तं त्यजेत् । रहः-स्त्री-रति-संलाप-गन्ध-स्रग्-भूषण-प्रियः ॥ ३७ ॥ ३.३७bv रिष्टोत्पत्तिश् च तं त्यजेत् हृष्टः शान्तश् च दुः-साध्यो रति-कामेन पीडितः । दीनः परिमृशन् वक्त्रं शुष्कौष्ठ-गल-तालुकः ॥ ३८ ॥ ३.३८cv दीनः परिमृशेद् वक्त्रं शङ्कितं वीक्षते रौति ध्यायत्य् आयाति दीन-ताम् । अन्नम् अन्नाभिलाषे ऽपि दत्तं नाति बुभुक्षते ॥ ३९ ॥ गृहीतं बलि-कामेन तं विद्यात् सुख-साधनम् । हन्तु-कामं जयेद् धोमैः सिद्ध-मन्त्र-प्रवर्तितैः ॥ ४० ॥ ३.४०av गृहीतं मह-कामेन इतरौ तु यथा-कामं रति-बल्य्-आदि-दानतः । अथ साध्य-ग्रहं बालं विविक्ते शरणे स्थितम् ॥ ४१ ॥ त्रिर् अह्नः सिक्त-संमृष्टे सदा संनिहितानले । विकीर्ण-भूति-कुसुम-पत्त्र-बीजान्न-सर्षपे ॥ ४२ ॥ ३.४२av त्रिर् अह्नं सिक्त-संमृष्टे ३.४२av त्रिर् अह्नः सिक्त-संसृष्टे ३.४२av त्रिर् अह्नि सिक्त-संमृष्टे ३.४२av त्रिर् अह्नि सिक्त-संसृष्टे ३.४२cv विकीर्ण-भूरि-कुसुम- रक्षो-घ्न-तैल-ज्वलित-प्रदीप-हत-पाप्मनि । व्यवाय-मद्य-पिशित-निवृत्त-परिचारके ॥ ४३ ॥ ३.४३bv -प्रदीपे हत-पाप्मनि पुराण-सर्पिषाभ्यक्तं परिषिक्तं सुखाम्बुना । साधितेन बला-निम्ब-वैजयन्ती-नृपद्रुमैः ॥ ४४ ॥ पारिभद्रक-कट्वङ्ग-जम्बू-वरुण-कट्तृणैः । कपोतवङ्कापामार्ग-पाटला-मधु-शिग्रुभिः ॥ ४५ ॥ ३.४५dv -पाटली-मधुशिग्रुभिः ३.४५dv -मालती-मधुशिग्रुभिः काकजङ्घा-महाश्वेता-कपित्थ-क्षीरि-पादपैः । स-कदम्ब-करञ्जैश् च धूपं स्नातस्य चाचरेत् ॥ ४६ ॥ ३.४६bv -कपित्थ-क्षीर-पादपैः द्वीपि-व्याघ्राहि-सिंहर्क्ष-चर्मभिर् घृत-मिश्रितैः । पूति-दशाङ्ग-सिद्धार्थ-वचा-भल्लात-दीप्यकैः ॥ ४७ ॥ ३.४७cv पूति-दशाङ्गी-सिद्धार्थ- स-कुष्ठैः स-घृतैर् धूपः सर्व-ग्रह-विमोक्षणः । सर्षपा निम्ब-पत्त्राणि मूलम् अश्वखुरा वचा ॥ ४८ ॥ ३.४८av स-कुष्ठैः साधितो धूपः ३.४८dv मूत्रम् अश्वखुरा वचा ३.४८dv मूलम् अश्वखुरं वचा भूर्ज-पत्त्रं घृतं धूपः सर्व-ग्रह-निवारणः । अनन्ताम्रास्थि-तगरं मरिचं मधुरो गणः ॥ ४९ ॥ ३.४९bv सर्व-ग्रह-निबर्हणः ३.४९cv अनन्ताम्रास्थि-तगर- ३.४९dv -मरिचं मधुरो गणः शृगालविन्ना मुस्ता च कल्कितैस् तैर् घृतं पचेत् । दश-मूल-रस-क्षीर-युक्तं तद् ग्रह-जित् परम् ॥ ५० ॥ रास्ना-द्व्य्-अंशुमती-वृद्ध-पञ्च-मूल-बला-घनात् । क्वाथे सर्पिः पचेत् पिष्टैः शारिवा-व्योष-चित्रकैः ॥ ५१ ॥ ३.५१av रास्ना-द्व्य्-अंशुमती-पत्त्र- ३.५१av रास्ना-द्व्य्-अंशुमती-लोध्र- ३.५१bv -पञ्च-मूल-वचा-घनात् पाठा-विडङ्ग-मधुक-पयस्या-हिङ्गु-दारुभिः । स-ग्रन्थिकैः सेन्द्रयवैः शिशोस् तत् सततं हितम् ॥ ५२ ॥ ३.५२dv शिशोस् तु सततं हितम् सर्व-रोग-ग्रह-हरं दीपनं बल-वर्ण-दम् । शारिवा-सुरभि-ब्राह्मी-शङ्खिनी-कुष्ठ-सर्षपैः ॥ ५३ ॥ ३.५३bv दीपनं बल-वर्धनम् ३.५३dv -शङ्खिनी-कृष्ण-सर्षपैः वचाश्वगन्धा-सुरस-युक्तैः सर्पिर् विपाचयेत् । तन् नाशयेद् ग्रहान् सर्वान् पानेनाभ्यञ्जनेन च ॥ ५४ ॥ ३.५४av वचाश्वगन्धा-सुरसा- गो-शृङ्ग-चर्म-वालाहि-निर्मोकं वृष-दंश-विट् । निम्ब-पत्त्राज्य-कटुका-मदनं बृहती-द्वयम् ॥ ५५ ॥ ३.५५av गो-शृङ्ग-चर्म-वालास्थि- ३.५५av गो-शृङ्ग-रोम-वालाहि- कार्पासास्थि-यव-च्छाग-रोम-देवाह्व-सर्षपम् । मयूर-पत्त्र-श्रीवासं तुष-केशं स-रामठम् ॥ ५६ ॥ ३.५६av कार्पासास्थि-यव-वचा- ३.५६av कार्पासास्थि-वचा-बिल्व- ३.५६av कार्पासास्थि-वचा-लोध्र- ३.५६av मयूर-पिच्छ-श्रीवास- ३.५६av मयूर-पिच्छ-श्रीवासं ३.५६bv -लोध्र-देवाह्व-सर्षपम् ३.५६bv -देवाह्वं यव-सर्षपम् ३.५६cv मयूर-पत्त्र-श्रीवास- ३.५६dv -नर-केशं स-रामठम् मृद्-भाण्डे बस्त-मूत्रेण भावितं श्लक्ष्ण-चूर्णितम् । धूपनं च हितं सर्व-भूतेषु विषम-ज्वरे ॥ ५७ ॥ ३.५७cv धूपनार्थं हितं सर्व- घृतानि भूत-विद्यायां वक्ष्यन्ते यानि तानि च । युञ्ज्यात् तथा बलिं होमं स्नपनं मन्त्र-तन्त्र-वित् ॥ ५८ ॥ पूति-करञ्ज-त्वक्-पत्त्रं क्षीरिभ्यो बर्बराद् अपि । तुम्बी-विशालारलुक-शमी-बिल्व-कपित्थतः ॥ ५९ ॥ ३.५९av पूति-करञ्ज-त्वक्-पत्त्र- ३.५९av पूति-करञ्जात् त्वक्-पत्त्रं ३.५९bv -क्षीरिभ्यो वेदराद् अपि ३.५९bv -मूलेभ्यो बर्बराद् अपि ३.५९bv -मूलेभ्यो वर्धराद् अपि ३.५९dv -शमी-बिल्व-कपित्थकम् उत्क्वाथ्य तोयं तद् रात्रौ बालानां स्नपनं शिवम् । अनुबन्धान् यथा-कृच्छ्रं ग्रहापाये ऽप्य् उपद्रवान् ॥ ६० ॥ ३.६०dv ग्रह-व्यापद्य् उपद्रवान् बालामय-निषेधोक्त-भेषजैः समुपाचरेत् ॥ ६०ऊ̆अब् ॥ ३.६०ऊ̆ब्व् -भैषज्यैः समुपाचरेत् अध्याय 04[सम्पाद्यताम्] लक्षयेज् ज्ञान-विज्ञान-वाक्-चेष्टा-बल-पौरुषम् । पुरुषे ऽ-पौरुषं यत्र तत्र भूत-ग्रहं वदेत् ॥ १ ॥ भूतस्य रूप-प्रकृति-भाषा-गत्य्-आदि-चेष्टितैः । यस्यानुकारं कुरुते तेनाविष्टं तम् आदिशेत् ॥ २ ॥ सो ऽष्टा-दश-विधो देव-दानवादि-विभेदतः । हेतुस् तद्-अनुषक्तौ तु सद्यः पूर्व-कृतो ऽथ-वा ॥ ३ ॥ ४.३dv सद्यः पूर्वं कृतो ऽथ-वा प्रज्ञापराधः सु-तरां तेन कामादि-जन्मना । लुप्त-धर्म-व्रताचारः पूज्यान् अप्य् अतिवर्तते ॥ ४ ॥ ४.४dv पूज्यानाम् अतिवर्तनैः तं तथा भिन्न-मर्यादं पापम् आत्मोपघातिनम् । देवादयो ऽप्य् अनुघ्नन्ति ग्रहाश् छिद्र-प्रहारिणः ॥ ५ ॥ छिद्रं पाप-क्रियारम्भः पाको ऽन्-इष्टस्य कर्मणः । एकस्य शून्ये ऽवस्थानं श्मशानादिषु वा निशि ॥ ६ ॥ दिग्-वासस्-त्वं गुरोर् निन्दा रतेर् अ-विधि-सेवनम् । अ-शुचेर् देवतार्चादि पर-सूतक-संकरः ॥ ७ ॥ ४.७cv अ-शुचेर् देवताराद्धिः ४.७dv पर-सूतक-संकरात् होम-मन्त्र-बलीज्यानां वि-गुणं परिकर्म च । समासाद् दिन-चर्यादि-प्रोक्ताचार-व्यतिक्रमः ॥ ८ ॥ ४.८dv -प्रोक्तानां च विपर्ययः गृह्णन्ति शुक्ल-प्रतिपत्-त्रयो-दश्योः सुरा नरम् । शुक्ल-त्रयो-दशी-कृष्ण-द्वा-दश्योर् दानवा ग्रहाः ॥ ९ ॥ ४.९dv -द्वा-दश्योर् दानव-ग्रहाः गन्धर्वास् तु चतुर्-दश्यां द्वा-दश्यां चोरगाः पुनः । पञ्चम्यां शुक्ल-सप्तम्य्-एका-दश्योस् तु धनेश्वराः ॥ १० ॥ ४.१०cv पञ्चम्यां शुक्ल-सप्तम्याम् ४.१०dv एका-दश्यां धनेश्वराः शुक्लाष्ट-पञ्चमी-पौर्णमासीषु ब्रह्म-राक्षसाः । कृष्णे रक्षः-पिशाचाद्या नव-द्वा-दश-पर्वसु ॥ ११ ॥ ४.११av शुक्लाष्ट-पञ्चमी-पूर्ण- ४.११bv -मासीषु ब्रह्म-राक्षसाः दशामावास्ययोर् अष्ट-नवम्योः पितरो ऽपरे । गुरु-वृद्धादयः प्रायः कालं संध्यासु लक्षयेत् ॥ १२ ॥ ४.१२av दर्शामावास्ययोर् अष्ट- ४.१२av दशामावास्ययोः षष्ठी- फुल्ल-पद्मोपम-मुखं सौम्य-दृष्टिम् अ-कोपनम् । अल्प-वाक्-स्वेद-विण्-मूत्रं भोजनान्-अभिलाषिणम् ॥ १३ ॥ ४.१३cv स्व्-अल्प-वाक्-स्वेद-विण्-मूत्रं देव-द्वि-जाति-परमं शुचिं संस्कृत-वादिनम् । मीलयन्तं चिरान् नेत्रे सुरभिं वर-दायिनम् ॥ १४ ॥ शुक्ल-माल्याम्बर-सरिच्-छैलोच्च-भवन-प्रियम् । अ-निद्रम् अ-प्रधृष्यं च विद्याद् देव-वशी-कृतम् ॥ १५ ॥ ४.१५av शुक्ल-माल्याम्बर-धरं ४.१५bv शैलोच्च-भवन-प्रियम् जिह्म-दृष्टिं दुर्-आत्मानं गुरु-देव-द्वि-ज-द्विषम् । निर्-भयं मानिनं शूरं क्रोधनं व्यवसायिनम् ॥ १६ ॥ ४.१६cv निर्-भयं मानिनं क्रूरं रुद्रः स्कन्दो विशाखो ऽहम् इन्द्रो ऽहम् इति वादिनम् । सुरा-मांस-रुचिं विद्याद् दैत्य-ग्रह-गृहीतकम् ॥ १७ ॥ ४.१७av रुद्रः स्कन्दः पिशाचो ऽहम् ४.१७cv मद्य-मांस-रुचिं विद्याद् ४.१७dv दैत्य-ग्रह-वशी-कृतम् स्व्-आचारं सुरभिं हृष्टं गीत-नर्तन-कारिणम् । स्नानोद्यान-रुचिं रक्त-वस्त्र-माल्यानुलेपनम् ॥ १८ ॥ ४.१८av स्व्-आचार-सुरभि-शिष्ट- ४.१८av स्वे-चरं सुरभिं हृष्टं ४.१८bv -गीत-नर्तन-कारिणम् ४.१८cv स्नानोद्यान-रतं रक्त- शृङ्गार-लीलाभिरतं गन्धर्वाध्युषितं वदेत् । रक्ताक्षं क्रोधनं स्तब्ध-दृष्टिं वक्र-गतिं चलम् ॥ १९ ॥ ४.१९av शृङ्गार-माल्याभिरतं ४.१९av शृङ्गार-लीलाभिहितं श्वसन्तम् अ-निशं जिह्वा-लोलिनं सृक्किणी-लिहम् । प्रिय-दुग्ध-गुड-स्नानम् अधो-वदन-शायिनम् ॥ २० ॥ उरगाधिष्ठितं विद्यात् त्रस्यन्तं चातप-त्रतः । विप्लुत-त्रस्त-रक्ताक्षं शुभ-गन्धं सु-तेजसम् ॥ २१ ॥ प्रिय-नृत्य-कथा-गीत-स्नान-माल्यानुलेपनम् । मत्स्य-मांस-रुचिं हृष्टं तुष्टं बलिनम् अ-व्यथम् ॥ २२ ॥ ४.२२av प्रिय-नर्त-कथा-गीत- ४.२२cv मत्स्य-मांस-रुचिं हृष्ट- ४.२२dv -तुष्टं बलिनम् अ-व्यथम् ४.२२dv तुष्टं बलिनम् अ-व्ययम् चलिताग्र-करं कस्मै किं ददामीति वादिनम् । रहस्य-भाषिणं वैद्य-द्वि-जाति-परिभाविनम् ॥ २३ ॥ ४.२३dv -द्वि-जाति-परिवादिनम् अल्प-रोषं द्रुत-गतिं विद्याद् यक्ष-गृहीतकम् । हास्य-नृत्य-प्रियं रौद्र-चेष्टं छिद्र-प्रहारिणम् ॥ २४ ॥ ४.२४av अल्प-रोषं हृत-गतिं ४.२४cv हास्य-नृत्त-प्रियं रौद्र- ४.२४cv हास्य-नृत्य-करं रौद्र- आक्रोशिनं शीघ्र-गतिं देव-द्वि-ज-भिषग्-द्विषम् । आत्मानं काष्ठ-शस्त्राद्यैर् घ्नन्तं भोः-शब्द-वादिनम् ॥ २५ ॥ ४.२५dv घ्नन्तं गो-शब्द-वादिनम् शास्त्र-वेद-पठं विद्याद् गृहीतं ब्रह्म-राक्षसैः । स-क्रोध-दृष्टिं भ्रू-कुटीम् उद्वहन्तं स-संभ्रमं ॥ २६ ॥ ४.२६bv गृहीतं ब्रह्म-राक्षसा प्रहरन्तं प्रधावन्तं शब्दन्तं भैरवाननम् । अन्नाद् विनापि बलिनं नष्ट-निद्रं निशा-चरम् ॥ २७ ॥ ४.२७bv रुदन्तं भैरवाननम् निर्-लज्जम् अ-शुचिं शूरं क्रूरं परुष-भाषिणम् । रोषणं रक्त-माल्य-स्त्री-रक्त-मद्यामिष-प्रियम् ॥ २८ ॥ ४.२८dv -मेघ-मद्यामिष-प्रियम् दृष्ट्वा च रक्तं मांसं वालिहानं दशन-च्छदौ । हसन्तम् अन्न-काले च राक्षसाधिष्ठितं वदेत् ॥ २९ ॥ ४.२९av दृष्ट्वा च रक्त-मांसानि ४.२९bv लिहानं दशन-च्छदौ अ-स्वस्थ-चित्तं नैक-त्र तिष्ठन्तं परिधाविनम् । उच्छिष्ट-नृत्य-गन्धर्व-हास-मद्यामिष-प्रियम् ॥ ३० ॥ निर्भर्त्सनाद् दीन-मुखं रुदन्तम् अ-निमित्ततः । नखैर् लिखन्तम् आत्मानं रूक्ष-ध्वस्त-वपुः-स्वरम् ॥ ३१ ॥ आवेदयन्तम् दुःखादि संबद्धा-बद्ध-भाषिणम् । नष्ट-स्मृतिं शून्य-रतिं लोलं नग्नं मलीमसम् ॥ ३२ ॥ ४.३२av आवेदयन्तम् दुःखानि रथ्या-चैल-परीधानं तृण-माला-विभूषणम् । आरोहन्तं च काष्ठाश्वं तथा संकर-कूटकम् ॥ ३३ ॥ ४.३३cv आरोहन्तं च काष्ठाश्म- ४.३३dv -राशिं संकर-कूटकम् ४.३३dv तथा संकार-कूटकम् बह्व्-आशिनं पिशाचेन विजानीयाद् अधिष्ठितम् । प्रेताकृति-क्रिया-गन्धं भीतम् आहार-विद्विषम् ॥ ३४ ॥ ४.३४dv भीरुम् आहार-विद्विषम् तृण-च्छिदं च प्रेतेन गृहीतं नरम् आदिशेत् । बहु-प्रलापं कृष्णास्यं प्रविलम्बित-यायिनम् ॥ ३५ ॥ शून-प्रलम्ब-वृषणं कूष्माण्डाधिष्ठितं वदेत् । गृहीत्वा काष्ठ-लोष्टादि भ्रमन्तं चीर-वाससम् ॥ ३६ ॥ ४.३६cv गृहीत्वा काष्ठ-लोहादि नग्नं धावन्तम् उत्त्रस्त-दृष्टिं तृण-विभूषणम् । श्मशान-शून्यायतन-रथ्यैक-द्रुम-सेविनम् ॥ ३७ ॥ तिलान्न-मद्य-मांसेषु सततं सक्त-लोचनं । निषादाधिष्ठितं विद्याद् वदन्तं परुषाणि च ॥ ३८ ॥ ४.३८bv संसक्तं रक्त-लोचनम् ४.३८bv सततं रक्त-लोचनम् ४.३८bv स-रक्तं रक्त-लोचनम् ४.३८cv कर्कोटाधिष्ठितं विन्द्याद् याचन्तम् उदकं चान्नं त्रस्त-लोहित-लोचनम् । उग्र-वाक्यं च जानीयान् नरम् औकिरणार्दितम् ॥ ३९ ॥ ४.३९av धावन्तम् उदकं नान्नं ४.३९av याचन्तम् उदकं नान्नं ४.३९av याचन्तम् उदकान्नं च ४.३९bv रक्त-वित्रस्त-लोचनम् ४.३९dv नरम् औत्किरणार्दितम् ४.३९dv नरं मौकिरणार्दितम् ४.३९dv नरम् उत्तरुणार्दितम् गन्ध-माल्य-रतिं सत्य-वादिनं परिवेपिनम् । बहु-निद्रं च जानीयाद् वेतालेन वशी-कृतम् ॥ ४० ॥ ४.४०av गन्ध-माल्य-रतं सत्य- ४.४०av गन्ध-माल्य-रुचिं सत्य- ४.४०bv -वादिनं परिवेदिनम् ४.४०bv -वादिनं परिदेविनम् ४.४०dv वैतालेन वशी-कृतम् अ-प्रसन्न-दृशं दीन-वदनं शुष्क-तालुकम् । चलन्-नयन-पक्ष्माणं निद्रालुं मन्द-पावकम् ॥ ४१ ॥ अपसव्य-परीधानं तिल-मांस-गुड-प्रियम् । स्खलद्-वाचं च जानीयात् पितृ-ग्रह-वशी-कृतम् ॥ ४२ ॥ ४.४२cv स्खलद्-वाचं विजानीयात् गुरु-वृद्धर्षि-सिद्धाभिशाप-चिन्तानुरूपतः । व्याहाराहार-चेष्टाभिर् यथा-स्वं तद्-ग्रहं वदेत् ॥ ४३ ॥ ४.४३av गुरु-वृद्धर्षि-सिद्धानां ४.४३bv शाप-चिन्तानुरूपतः ४.४३bv ंशाप-चित्तानुरूपतः ४.४३bv शाप-चित्तानुरूपतः ४.४३cv विहाराहार-चेष्टाभिर् ४.४३dv यथा-स्वं तं ग्रहं वदेत् कुमार-वृन्दानुगतं नग्नम् उद्धत-मूर्ध-जम् । अ-स्वस्थ-मनसं दैर्घ्य-कालिकं स-ग्रहं त्यजेत् ॥ ४४ ॥ अध्याय 05[सम्पाद्यताम्] भूतं जयेद् अ-हिंसेच्छं जप-होम-बलि-व्रतैः । तपः-शील-समाधान-दान-ज्ञान-दयादिभिः ॥ १ ॥ ५.१av भूतं जयेद् अ-हिंसोत्थं ५.१cv तपः-शील-समाध्यान- हिङ्गु-व्योषाल-नेपाली-लशुनार्क-जटा-जटाः । अजलोमी स-गोलोमी भूतकेशी वचा लता ॥ २ ॥ ५.२bv -लशुनार्क-जटामयाः ५.२dv भूतकेशी-वचा-लताः ५.२dv भूतकेशी वचा बला कुक्कुटी सर्पगन्धाख्या तिलाः काण-विकाणिके । वज्रप्रोक्ता वयःस्था च शृङ्गी मोहनवल्ल्य् अपि ॥ ३ ॥ ५.३bv तिलाः काल-विकाणिके ५.३bv तिलाः काण-विषाणिके ५.३bv तथा काण-विकाणिके ५.३cv वज्रप्रोक्ता वयःस्था वा स्रोतो-जाञ्जन-रक्षोघ्नं रक्षो-घ्नं चान्यद् औषधम् । खराश्व-श्वाविद्-उष्ट्रर्क्ष-गोधा-नकुल-शल्यकात् ॥ ४ ॥ ५.४dv -गोधा-नकुल-मत्स्यकात् द्वीपि-मार्जार-गो-सिंह-व्याघ्र-सामुद्र-सत्-त्वतः । चर्म-पित्त-द्वि-ज-नखा वर्गे ऽस्मिन् साधयेद् घृतम् ॥ ५ ॥ पुराणम् अथ-वा तैलं नवं तत् पान-नस्ययोः । अभ्यङ्गे च प्रयोक्तव्यम् एषां चूर्णं च धूपने ॥ ६ ॥ एभिश् च गुटिकां युञ्ज्याद् अञ्जने सावपीडने । प्रलेपे कल्कम् एतेषां क्वाथं च परिषेचने ॥ ७ ॥ ५.७bv अञ्जने सावपीडके प्रयोगो ऽयं ग्रहोन्मादान् सापस्माराञ् छमं नयेत् । गजाह्वा-पिप्पली-मूल-व्योषामलक-सर्षपान् ॥ ८ ॥ गोधा-नकुल-मार्जार-झष-पित्त-प्रपेषितान् । नावनाभ्यङ्ग-सेकेषु विदधीत ग्रहापहान् ॥ ९ ॥ ५.९bv -शश-पित्त-प्रपेषितान् ५.९bv -ऋक्ष-पित्त-प्रपेषितान् सिद्धार्थक-वचा-हिङ्गु-प्रियङ्गु-रजनी-द्वयम् । मञ्जिष्ठा श्वेत-कटभी वरा श्वेताद्रिकर्णिका ॥ १० ॥ ५.१०cv मञ्जिष्ठा-श्वेत-कटभी- ५.१०dv -वरा-श्वेताद्रिकर्णिकाः निम्बस्य पत्त्रं बीजं तु नक्तमाल-शिरीषयोः । सुराह्वं त्र्य्-ऊषणं सर्पिर् गो-मूत्रे तैश् चतुर्-गुणे ॥ ११ ॥ ५.११dv गो-मूत्रे च चतुर्-गुणे सिद्धं सिद्धार्थकं नाम पाने नस्ये च योजितम् । ग्रहान् सर्वान् निहन्त्य् आशु विशेषाद् आसुरान् ग्रहान् ॥ १२ ॥ कृत्या-लक्ष्मी-विषोन्माद-ज्वरापस्मार-पाप्म च । एभिर् एवौषधैर् बस्त-वारिणा कल्पितो ऽ-गदः ॥ १३ ॥ ५.१३bv -ज्वरापस्मार-पाप्म-नुत् पान-नस्याञ्जनालेप-स्नानोद्घर्षण-योजितः । गुणैः पूर्व-वद् उद्दिष्टो राज-द्वारे च सिद्धि-कृत् ॥ १४ ॥ ५.१४cv स गुणैः पूर्व-वद् दिष्टो सिद्धार्थक-व्योष-वचाश्वगन्धा निशा-द्वयं हिङ्गु-पलाण्डु-कन्दः । बीजं करञ्जात् कुसुमं शिरीषात् फलं च वल्कं च कपित्थ-वृक्षात् ॥ १५ ॥ ५.१५bv निशा-द्वयं हिङ्गु-पलाण्डु-कन्दम् ५.१५dv फलं च कल्कश् च कपित्थ-वृक्षात् ५.१५dv फलं च पुष्पं च कपित्थ-वृक्षात् ५.१५dv फलं च वल्कश् च कपित्थ-वृक्षात् स-माणिमन्थं स-नतं स-कुष्ठं श्योणाक-मूलं किणिही सिता च । बस्तस्य मूत्रेण सु-भावितं तत् पित्तेन गव्येन गुडान् विदध्यात् ॥ १६ ॥ दुष्ट-व्रणोन्माद-तमो-निशान्धान् उद्बन्धकान् वारि-निमग्न-देहान् । दिग्धाहतान् दर्पित-सर्प-दष्टांस् ते साधयन्त्य् अञ्जन-नस्य-लेपैः ॥ १७ ॥ ५.१७av दुष्ट-व्रणोन्माद-तमो-निशान्ध्यम् ५.१७bv उद्बद्धकान् वारि-निमग्न-देहान् ५.१७dv तान् साधयन्त्य् अञ्जन-नस्य-लेपैः ५.१७dv ते साधयन्त्य् अञ्जन-पान-लेपैः कार्पासास्थि-मयूर-पत्त्र-बृहती-निर्माल्य-पिण्डीतक- ॥ १८अ ॥ ५.१८av कार्पासास्थि-मयूर-पिच्छ-बृहती-निर्माल्य-पिण्डीतक- -त्वङ्-मांसी-वृष-दंश-विट्-तुष-वचा-केशाहि-निर्मोककैः ॥ १८ब् ॥ ५.१८bv -त्वग्-वांशी-वृष-दंश-विट्-तुष-वचा-केशाहि-निर्मोचनैः ५.१८bv -त्वग्-वांशी-वृष-दंश-विण्-नख-वचा-केशाहि-निर्मोचनैः ५.१८bv -त्वङ्-मांसी-वृष-दंश-विट्-तुष-वचा-केशाहि-निर्मोचनैः नागेन्द्र-द्वि-ज-शृङ्ग-हिङ्गु-मरिचैस् तुल्यैः कृतं धूपनं ॥ १८च् ॥ स्कन्दोन्माद-पिशाच-राक्षस-सुरावेश-ज्वर-घ्नं परम् ॥ १८द् ॥ ५.१८dv स्कन्दोन्माद-पिशाच-राक्षस-सुरावेश-ग्रह-घ्नं परम् त्रि-कटुक-दल-कुङ्कुम-ग्रन्थिक-क्षार-सिंही-निशा-दारु-सिद्धार्थ-युग्माम्बु-शक्राह्व् अयैः ॥ १९अ ॥ सित-लशुन-फल-त्रयोशीर-तिक्ता-वचा-तुत्थ-यष्टी-बला-लोहितैला-शिला-पद्मकैः ॥ १९ब् ॥ दधि-तगर-मधूक-सार-प्रियाह्वा-विषाख्या-विषा-तार्क्ष्य-शैलैः स-चव्यामयैः कल्कितैः ॥ १९च् ॥ घृतम् अ-नवम् अ-शेष-मूत्रांश-सिद्धं मतं भूत-रावाह्वयं पानतस् तद् ग्रह-घ्नं परम् ॥ १९द् ॥ नत-मधुक-करञ्ज-लाक्षा-पटोली-समङ्गा-वचा-पाटली-हिङ्गु-सिद्धार्थ-सिंही-निशा-युग् -लता-रोहिणी- ॥ २०अ ॥ ५.२०av नत-मधुक-करञ्ज-लाक्षा-पटोली-समङ्गा-वचा-पाटला-हिङ्गु-सिद्धार्थ-सिंही-निशा-युग् -लता-रोहिणी- -बदर-कटु-फल-त्रिका-काण्ड-दारु-कृमिघ्नाजगन्धामराङ्कोल्ल-कोशातकी-शिग्रु-निम्बा म्बु देन्द्राह्वयैः ॥ २०ब् ॥ ५.२०bv -बदर-कटु-फल-त्रिका-काण्ड-दारु-कृमिघ्नाजगन्धा-सुराङ्कोल्ल-कोशातकी-शिग्रु-निम्बा म्बुदेन्द्राह्वयैः ५.२०bv -मदन-कटु-फल-त्रिका-काण्ड-दारु-कृमिघ्नाजगन्धामराङ्कोल्ल-कोशातकी-शिग्रु-निम्बा म्बुदेन्द्राह्वयैः ५.२०bv मदन-कटु-फल-त्रिका-काण्ड-दारु-कृमिघ्नाजगन्धा-सुराङ्कोल्ल-कोशातकी-शिग्रु-निम्बा म्बुदेन्द्राह्वयैः ५.२०bv -मदन-कटु-फल-त्रिका-काण्ड-दारु-कृमिघ्नाजगन्धामृता-कोल-कोशातकी-शिग्रु-निम्बा म्बुदेन्द्राह्वयैः गद-शुकतरु-पुष्प-बीजोग्र-यष्ट्य्-अद्रिकर्णी-निकुम्भाग्नि-बिल्वैः समैः कल्कितैर् मूत्र-वर्गेण सिद्धं घृतं ॥ २०च् ॥ विधि-विनिहितम् आशु सर्वैः क्रमैर् योजितं हन्ति सर्व-ग्रहोन्माद-कुष्ठ-ज्वरांस् तन् महा-भूत- रावं स्मृतम् ॥ २०द् ॥ ५.२०dv विधि-वन् निहितम् आशु सर्वैः क्रमैर् योजितं हन्ति सर्व-ग्रहोन्माद-कुष्ठ-ज्वरांस् तन् महा-भूत- रावं स्मृतम् ५.२०dv चिर-विनिहितम् आशु सर्वैः क्रमैर् योजितं हन्ति सर्व-ग्रहोन्माद-कुष्ठ-ज्वरांस् तन् महा-भूत-रावं स्मृतम् ग्रहा गृह्णन्ति ये येषु तेषां तेषु विशेषतः । दिनेषु बलि-होमादीन् प्रयुञ्जीत चिकित्सकः ॥ २१ ॥ स्नान-वस्त्र-वसा-मांस-मद्य-क्षीर-गुडादि च । रोचते यद् यदा येभ्यस् तत् तेषाम् आहरेत् तदा ॥ २२ ॥ ५.२२av स्नानं वस्त्रं वसा मांसं ५.२२bv मद्यं क्षीर-गुडानि वा रत्नानि गन्ध-माल्यानि बीजानि मधु-सर्पिषी । भक्ष्याश् च सर्वे सर्वेषां सामान्यो विधिर् इत्य् अयम् ॥ २३ ॥ ५.२३av रक्तानि गन्ध-माल्यानि ५.२३cv भक्षाश् च सर्वे सर्वेषां सुरर्षि-गुरु-वृद्धेभ्यः सिद्धेभ्यश् च सुरालये । दिश्य् उत्तरस्यां तत्रापि देवायोपहरेद् बलिम् ॥ २४ ॥ पश्चिमायां यथा-कालं दैत्य-भूताय चत्वरे । गन्धर्वाय गवां मार्गे स-वस्त्राभरणं बलिम् ॥ २५ ॥ पितृ-नाग-ग्रहे नद्यां नागेभ्यः पूर्व-दक्षिणे । यक्षाय यक्षायतने सरितोर् वा समागमे ॥ २६ ॥ ५.२६av पितृ-नाम-ग्रहे नद्यां चतुष्-पथे राक्षसाय भीमेषु गहनेषु च । रक्षसां दक्षिणस्यां तु पूर्वस्यां ब्रह्म-रक्षसाम् ॥ २७ ॥ ५.२७bv भीमेषु गहनेषु वा शून्यालये पिशाचाय पश्चिमां दिशम् आस्थिते । शुचि-शुक्लानि माल्यानि गन्धाः क्षैरेयम् ओदनम् ॥ २८ ॥ ५.२८bv पश्चिमां दिशम् आश्रिते ५.२८bv पश्चिमायां दिशि स्थिते दधि च्छत्त्रं च धवलं देवानां बलिर् इष्यते । हिङ्गु-सर्षप-षड्ग्रन्था-व्योषैर् अर्ध-पलोन्मितैः ॥ २९ ॥ चतुर्-गुणे गवां मूत्रे घृत-प्रस्थं विपाचयेत् । तत्-पान-नावनाभ्यङ्गैर् देव-ग्रह-विमोक्षणम् ॥ ३० ॥ नस्याञ्जनं वचा-हिङ्गु-लशुनं बस्त-वारिणा । दैत्ये बलिर् बहु-फलः सोशीर-कमलोत्पलः ॥ ३१ ॥ ५.३१av नस्याञ्जने वचा-हिङ्गु- नागानां सुमनो-लाज-गुडापूप-गुडौदनैः । परमान्न-मधु-क्षीर-कृष्ण-मृन्-नागकेसरैः ॥ ३२ ॥ वचा-पद्म-पुरोशीर-रक्तोत्पल-दलैर् बलिः । श्वेतपत्त्रं च लोध्रं च तगरं नाग-सर्षपाः ॥ ३३ ॥ ५.३३av वचा-पाठा-पुरोशीर- शीतेन वारिणा पिष्टं नावनाञ्जनयोर् हितम् । यक्षाणां क्षीर-दध्य्-आज्य-मिश्रकौदन-गुग्गुलु ॥ ३४ ॥ देवदारूत्पलं पद्मं उशीरं वस्त्र-काञ्चनम् । हिरण्यं च बलिर् योज्यो मूत्राज्य-क्षीरम् एकतः ॥ ३५ ॥ ५.३५bv उशीरं वस्त्र-चन्दनम् ५.३५bv उशीरं वस्त्र-कम्बलम् सिद्धं समोन्मितं पान-नावनाभ्यञ्जने हितम् । हरीतकी हरिद्रे द्वे लशुनो मरिचं वचा ॥ ३६ ॥ ५.३६av सिद्धं पलोन्मितं पान- निम्ब-पत्त्रं च बस्ताम्बु-कल्कितं नावनाञ्जनम् । ब्रह्म-रक्षो-बलिः सिद्धं यवानां पूर्णम् आढकम् ॥ ३७ ॥ ५.३७dv यवानां चूर्णम् आढकम् तोयस्य कुम्भः पललं छत्त्रं वस्त्रम् विलेपनम् । गायत्री-विंशति-पल-क्वाथे ऽर्ध-पलिकैः पचेत् ॥ ३८ ॥ ५.३८av तोय-कुम्भं च पललं त्र्य्-ऊषण-त्रि-फला-हिङ्गु-षड्ग्रन्था-मिशि-सर्षपैः । स-निम्ब-पत्त्र-लशुनैः कुडवान् सप्त सर्पिषः ॥ ३९ ॥ गो-मूत्रे त्रि-गुणे पान-नस्याभ्यङ्गेषु तद् धितम् । रक्षसां पललं शुक्लं कुसुमं मिश्रकौदनम् ॥ ४० ॥ ५.४०av गो-मूत्रे त्रि-गुणे सिद्धं ५.४०bv पानाभ्यङ्गेषु तद् धितम् ५.४०dv कुसुमं मिश्रकौदनः बलिः पक्वाम-मांसानि निष्पावा रुधिरोक्षिताः । नक्तमाल-शिरीष-त्वङ्-मूल-पुष्प-फलानि च ॥ ४१ ॥ ५.४१dv -मूलं पुष्पं फलानि च ५.४१dv -मूले पुष्पं फलानि च तद्-वच् च कृष्ण-पाटल्या बिल्व-मूलं कटु-त्रिकम् । हिङ्ग्व्-इन्द्रयव-सिद्धार्थ-लशुनामलकी-फलम् ॥ ४२ ॥ नावनाञ्जनयोर् योज्यो बस्त-मूत्र-युतो ऽ-गदः । एभिर् एव घृतं सिद्धं गवां मूत्रे चतुर्-गुणे ॥ ४३ ॥ ५.४३bv बस्त-मूत्र-हृतो ऽ-गदः ५.४३bv बस्त-मूत्र-द्रुतो ऽ-गदः रक्षो-ग्रहान् वारयते पानाभ्यञ्जन-नावनैः । पिशाचानां बलिः सीधुः पिण्याकः पललं दधि ॥ ४४ ॥ मूलकं लवणं सर्पिः स-भूतौदन-यावकम् । हरिद्रा-द्वय-मञ्जिष्ठा-मिशि-सैन्धव-नागरम् ॥ ४५ ॥ ५.४५bv प्रभूतौदन-यावकम् ५.४५bv प्राग्-भूतौदन-यावकम् ५.४५dv -मिशि-सैन्धव-नागरैः हिङ्गु-प्रियङ्गु-त्रि-कटु-लशुन-त्रि-फला वचा । पाटली-श्वेत-कटभी-शिरीष-कुसुमैर् घृतम् ॥ ४६ ॥ ५.४६bv -लशुन-त्रि-फला-वचाः ५.४६cv पटोली-श्वेत-कटभी- ५.४६cv पाटला-श्वेत-कटभी- गो-मूत्र-पादिकं सिद्धं पानाभ्यञ्जनयोर् हितम् । बस्ताम्बु-पिष्टैस् तैर् एव योज्यम् अञ्जन-नावनम् ॥ ४७ ॥ देवर्षि-पितृ-गन्धर्वे तीक्ष्णं नस्यादि वर्जयेत् । सर्पिः-पानादि मृद्व् अस्मिन् भैषज्यम् अवचारयेत् ॥ ४८ ॥ ऋते पिशाचात् सर्वेषु प्रतिकूलं च नाचरेत् । स-वैद्यम् आतुरं घ्नन्ति क्रुद्धास् ते हि महौजसः ॥ ४९ ॥ ईश्वरं द्वा-दश-भुजं नाथम् आर्यावलोकितम् । सर्व-व्याधि-चिकित्सां च जपन् सर्व-ग्रहान् जयेत् ॥ ५० ॥ ५.५०cv सर्व-व्याधि-चिकित्सन्तं ५.५०cv सर्व-व्याधि-चिकित्सं च ५.५०cv सर्व-व्याधि-चिकित्सितं तथोन्मादान् अपस्मारान् अन्यं वा चित्त-विप्लवम् । महा-विद्यां च मायूरीं शुचिं तं श्रावयेत् सदा ॥ ५१ ॥ ५.५१bv अन्यान् वा चित्त-विभ्रमान् ५.५१dv शुचिस् तं श्रावयेत् सदा भूतेशं पूजयेत् स्थाणुं प्रमथाख्यांश् च तद्-गणान् । जपन् सिद्धांश् च तन्-मन्त्रान् ग्रहान् सर्वान् अपोहति ॥ ५२ ॥ यच् चान्-अन्तरयोः किञ्-चिद् वक्ष्यते ऽध्याययोर् हितम् । यच् चोक्तम् इह तत् सर्वं प्रयुञ्जीत परस्-परम् ॥ ५३ ॥ ५.५३cv यथोक्तम् इह तत् सर्वं अध्याय 06[सम्पाद्यताम्] उन्मादाः षट् पृथग्-दोष-निचयाधि-विषोद्भवाः । उन्मादो नाम मनसो दोषैर् उन्मार्ग-गैर् मदः ॥ १ ॥ शारीर-मानसैर् दुष्टैर् अ-हिताद् अन्न-पानतः । विकृता-सात्म्य-स-मलाद् विषमाद् उपयोगतः ॥ २ ॥ ६.२av शारीर-मानसैर् दोषैर् ६.२cv विकृता-सात्म्य-स-मल- ६.२dv -विषमाद् उपयोगतः विषण्णस्याल्प-सत्-त्वस्य व्याधि-वेग-समुद्गमात् । क्षीणस्य चेष्टा-वैषम्यात् पूज्य-पूजा-व्यतिक्रमात् ॥ ३ ॥ ६.३bv व्याधि-वेग-समुद्भवात् ६.३bv व्याधि-वेग-समुद्भ्रमात् आधिभिर् चित्त-विभ्रंशाद् विषेणोपविषेण च । एभिर् हि हीन-सत्-त्वस्य हृदि दोषाः प्रदूषिताः ॥ ४ ॥ ६.४bv विषेणोपविषेण वा ६.४cv एभिर् विहीन-सत्-त्वस्य धियो विधाय कालुष्यं हृत्वा मार्गान् मनो-वहान् । उन्मादं कुर्वते तेन धी-विज्ञान-स्मृति-भ्रमात् ॥ ५ ॥ देहो दुःख-सुख-भ्रष्टो भ्रष्ट-सारथि-वद् रथः । भ्रमत्य् अ-चिन्तितारम्भस् तत्र वातात् कृशाङ्ग-ता ॥ ६ ॥ ६.६av देही दुःख-सुख-भ्रष्टो अ-स्थाने रोदनाक्रोश-हसित-स्मित-नर्तनम् । गीत-वादित्र-वाग्-अङ्ग-विक्षेपास्फोटनानि च ॥ ७ ॥ अ-साम्ना वेणु-वीणादि-शब्दानुकरणं मुहुः । आस्यात् फेनागमो ऽजस्रम् अटनं बहु-भाषि-ता ॥ ८ ॥ ६.८av अभीक्ष्णं वेणु-वीणादि- ६.८av आस्येन वेणु-वीणादि- ६.८bv -शब्दादि-करणं मुहुः ६.८dv अटनं बहु-भाषितम् अलङ्कारो ऽन्-अलङ्कारैर् अ-यानैर् गमनोद्यमः । गृद्धिर् अभ्यवहार्येषु तल्-लाभे चावमान-ता ॥ ९ ॥ ६.९dv तल्-लाभे वावमान-ता ६.९dv तल्-लाभेष्व् अवमान-ता उत्पिण्डितारुणाक्षि-त्वं जीर्णे चान्ने गदोद्भवः । पित्तात् संतर्जनं क्रोधो मुष्टि-लोष्टाद्य्-अभिद्रवः ॥ १० ॥ ६.१०av उत्पीडितारुणाक्षि-त्वं शीत-च्छायोदकाकाङ्क्षा नग्न-त्वं पीत-वर्ण-ता । अ-सत्य-ज्वलन-ज्वाला-तारका-दीप-दर्शनम् ॥ ११ ॥ ६.११bv नेत्र-त्वक्-पीत-वर्ण-ता ६.११cv अ-सति ज्वलने ज्वाला- ६.११cv अ-सत्य-ज्वलनोल्कादि- कफाद् अ-रोचकश् छर्दिर् अल्पेहाहार-वाक्य-ता । स्त्री-काम-ता रहः-प्रीतिर् लाला-सिङ्घाणक-स्रुतिः ॥ १२ ॥ बैभत्स्यं शौच-विद्वेषो निद्रा श्वयथुर् आनने । उन्मादो बल-वान् रात्रौ भुक्त-मात्रे च जायते ॥ १३ ॥ सर्वायतन-संस्थान-संनिपाते तद्-आत्मकम् । उन्मादं दारुणं विद्यात् तं भिषक् परिवर्जयेत् ॥ १४ ॥ ६.१४bv -संनिपातात् तद्-आत्मकम् धन-कान्तादि-नाशेन दुः-सहेनाभिषङ्ग-वान् । पाण्डुर् दीनो मुहुर् मुह्यन् हाहेति परिदेवते ॥ १५ ॥ रोदित्य् अ-कस्मान् म्रियते तद्-गुणान् बहु मन्यते । शोक-क्लिष्ट-मना ध्यायञ् जागरूको विचेष्टते ॥ १६ ॥ ६.१६av रोदित्य् अ-कस्मात् स्मयते विषेण श्याव-वदनो नष्ट-च्छाया-बलेन्द्रियः । वेगान्तरे ऽपि संभ्रान्तो रक्ताक्षस् तं विवर्जयेत् ॥ १७ ॥ ६.१७bv नष्ट-च्छायो ऽ-बलेन्द्रियः अथानिल-ज उन्मादे स्नेह-पानं प्रयोजयेत् । पूर्वम् आवृत-मार्गे तु स-स्नेहं मृदु शोधनम् ॥ १८ ॥ कफ-पित्त-भवे ऽप्य् आदौ वमनं स-विरेचनम् । स्निग्ध-स्विन्नस्य वस्तिं च शिरसः स-विरेचनम् ॥ १९ ॥ ६.१९av कफ-पित्तोद्भवे ऽप्य् आदौ ६.१९cv स्निग्ध-स्विन्नस्य वस्तींश् च ६.१९dv शिरसश् च विरेचनम् तथास्य शुद्ध-देहस्य प्रसादं लभते मनः । इत्थम् अप्य् अनुवृत्तौ तु तीक्ष्णं नावनम् अञ्जनम् ॥ २० ॥ ६.२०av तथैव शुद्ध-देहस्य हर्षणाश्वासनोत्त्रास-भय-ताडन-तर्जनम् । अभ्यङ्गोद्वर्तनालेप-धूपान् पानं च सर्पिषः ॥ २१ ॥ ६.२१dv -धूमान् पानं च सर्पिषः युञ्ज्यात् तानि हि शुद्धस्य नयन्ति प्रकृतिं मनः । हिङ्गु-सौवर्चल-व्योषैर् द्वि-पलांशैर् घृताढकम् ॥ २२ ॥ सिद्धं स-मूत्रम् उन्माद-भूतापस्मार-नुत् परम् । द्वौ प्रस्थौ स्व-रसाद् ब्राह्म्या घृत-प्रस्थं च साधितम् ॥ २३ ॥ व्योष-श्यामा-त्रिवृद्-दन्ती-शङ्खपुष्पी-नृपद्रुमैः । स-सप्तला-कृमिहरैः कल्कितैर् अक्ष-संमितैः ॥ २४ ॥ ६.२४av व्योष-श्यामा-त्रिवृद्-बिम्बी- ६.२४cv सातला-कृमिजित्-कल्कैः ६.२४dv सर्वैस् तैर् अक्ष-संमितैः पल-वृद्ध्या प्रयुञ्जीत परं मात्रा चतुः-पलम् । उन्माद-कुष्ठापस्मार-हरं वन्ध्या-सुत-प्रदम् ॥ २५ ॥ वाक्-स्वर-स्मृति-मेधा-कृद् धन्यं ब्राह्मी-घृतं स्मृतम् । वरा-विशाला-भद्रैला-देवदार्व्-एलवालुकैः ॥ २६ ॥ ६.२६cv वरा-विशालाकौत्पला- ६.२६cv वरा-विशाला-पत्त्रैला- द्वि-शारिवा-द्वि-रजनी-द्वि-स्थिरा-फलिनी-नतैः । बृहती-कुष्ठ-मञ्जिष्ठा-नागकेसर-दाडिमैः ॥ २७ ॥ वेल्ल-तालीश-पत्त्रैला-मालती-मुकुलोत्पलैः । स-दन्ती-पद्मक-हिमैः कर्षांशैः सर्पिषः पचेत् ॥ २८ ॥ ६.२८bv -मालती-कुमुदोत्पलैः ६.२८cv रुदन्ती-पद्मक-हिमैः प्रस्थं भूत-ग्रहोन्माद-कासापस्मार-पाप्मसु । पाण्डु-कण्डू-विषे शोषे मोहे मेहे गरे ज्वरे ॥ २९ ॥ ६.२९bv -कासापस्मार-पाप्म-जित् ६.२९cv पाण्डु-कण्डू-विषे शोफे अ-रेतस्य् अ-प्रजसि वा दैवोपहत-चेतसि । अ-मेधसि स्खलद्-वाचि स्मृति-कामे ऽल्प-पावके ॥ ३० ॥ ६.३०av अ-रेतस्य् अल्प-रजसि बल्यं मङ्गल्यम् आयुष्यं कान्ति-सौभाग्य-पुष्टि-दम् । कल्याणकम् इदं सर्पिः श्रेष्ठं पुं-सवनेषु च ॥ ३१ ॥ एभ्यो द्वि-शारिवादीनि जले पक्त्वैक-विंशतिम् । रसे तस्मिन् पचेत् सर्पिर् गृष्टि-क्षीर-चतुर्-गुणम् ॥ ३२ ॥ ६.३२dv गृष्टि-क्षीरे चतुर्-गुणे ६.३२dv गृष्टि-क्षीरं चतुर्-गुणम् वीरा-द्वि-मेदा-काकोली-कपिकच्छू-विषाणिभिः । शूर्पपर्णी-युतैर् एतन् महा-कल्याणकं परम् ॥ ३३ ॥ ६.३३av वीरर्द्धि-मेदा-काकोली- ६.३३dv महा-कल्याणकं स्मृतम् बृंहणं संनिपात-घ्नं पूर्वस्माद् अधिकं गुणैः । जटिला पूतना केशी चारटी मर्कटी वचा ॥ ३४ ॥ त्रायमाणा जया वीरा चोरकः कटु-रोहिणी । वयःस्था शूकरी छत्त्रा सातिच्छत्त्रा पलङ्कषा ॥ ३५ ॥ ६.३५dv अतिच्छत्त्रा पलङ्कषा महापुरुषदन्ता च कायस्था नाकुली-द्वयम् । कटम्भरा वृश्चिकाली शालिपर्णी च तैर् घृतम् ॥ ३६ ॥ ६.३६cv कटम्भरा-वृश्चिकाली- ६.३६dv -स्थिराश् चाहृत्य तैर् घृतम् सिद्धं चातुर्थिकोन्माद-ग्रहापस्मार-नाशनम् । महा-पैशाचकं नाम घृतम् एतद् यथामृतम् ॥ ३७ ॥ ६.३७av सिद्धं चतुर्थकोन्माद- ६.३७av सिद्धं चातुर्थकोन्माद- बुद्धि-मेधा-स्मृति-करं बालानां चाङ्ग-वर्धनम् । ब्राह्मीम् ऐन्द्रीं विडङ्गानि व्योषं हिङ्गु जटां मुराम् ॥ ३८ ॥ ६.३८av स्मृति-बुद्धि-करं चैव ६.३८bv बालानाम् अङ्ग-वर्धनम् रास्नां विषघ्नां लशुनं विशल्यां सुरसां वचाम् । ज्योतिष्मतीं नागविन्नाम् अनन्तां स-हरीतकीम् ॥ ३९ ॥ ६.३९av रास्नां विषघ्नीं लशुनं काङ्क्षीं च हस्ति-मूत्रेण पिष्ट्वा छाया-विशोषीता । वर्तिर् नस्याञ्जनालेप-धूपैर् उन्माद-सूदनी ॥ ४० ॥ ६.४०av काच्छीं च हस्ति-मूत्रेण ६.४०av सौराष्ट्रीं बस्त-मूत्रेण ६.४०dv -धूपैर् उन्माद-नाशिनी अवपीडाश् च विविधाः सर्षपाः स्नेह-संयुताः । कटु-तैलेन चाभ्यङ्गो ध्मापयेच् चास्य तद् रजः ॥ ४१ ॥ स-हिङ्गुस् तीक्ष्ण-धूमश् च सूत्र-स्थानोदितो हितः । शृगाल-शल्यकोलूक-जलौका-वृष-बस्त-जैः ॥ ४२ ॥ ६.४२av स-हिङ्गु तीक्ष्ण-धूमश् च ६.४२dv -जलूका-वृष-बस्त-जैः ६.४२dv -जलौका-वृक-बस्त-जैः मूत्र-पित्त-शकृद्-रोम-नख-चर्मभिर् आचरेत् । धूप-धूमाञ्जनाभ्यङ्ग-प्रदेह-परिषेचनम् ॥ ४३ ॥ धूपयेत् सततं चैनं श्व-गो-मत्स्यैः सु-पूतिभिः । वात-श्लेष्मात्मके प्रायः पैत्तिके तु प्रशस्यते ॥ ४४ ॥ तिक्तकं जीवनीयं च सर्पिः स्नेहश् च मिश्रकः । शीतानि चान्न-पानानि मधुराणि लघूनि च ॥ ४५ ॥ विध्येत् सिरां यथोक्तां वा तृप्तं मेद्यामिषस्य वा । निवाते शाययेद् एवं मुच्यते मति-विभ्रमात् ॥ ४६ ॥ ६.४६av विध्येत् सिरां यथोक्तां च प्रक्षिप्या-सलिले कूपे शोषयेद् वा बुभुक्षया । आश्वासयेत् सुहृत् तं वा वाक्यैर् धर्मार्थ-संहितैः ॥ ४७ ॥ ६.४७cv आश्वासयेत् सुहृद्भिस् तं ब्रूयाद् इष्ट-विनाशं वा दर्शयेद् अद्भुतानि वा । बद्धं सर्षप-तैलाक्तं न्यसेद् वोत्तानम् आतपे ॥ ४८ ॥ ६.४८av ब्रूयाद् इष्टस्य नाशं वा ६.४८dv न्यस्तं चोत्तानम् आतपे कपिकच्छ्वाथ-वा तप्तैर् लोह-तैल-जलैः स्पृशेत् । कशाभिस् ताडयित्वा वा बद्धं श्वभ्रे विनिःक्षिपेत् ॥ ४९ ॥ ६.४९dv बद्ध्वा श्वभ्रे विनिःक्षिपेत् अथ-वा वीत-शस्त्राश्म-जने संतमसे गृहे । सर्पेणोद्धृत-दंष्ट्रेण दान्तैः सिंहैर् गजैश् च तम् ॥ ५० ॥ त्रासयेच् छस्त्र-हस्तैर् वा किराताराति-तस्करैः ॥ ५०+(१)अब् ॥ ६.५०+(१)ब्व् तस्करैः शत्रुभिस् तथा अथ-वा राज-पुरुषा बहिर् नीत्वा सु-संयतम् । भापयेयुर् वधेनैनं तर्जयन्तो नृपाज्ञया ॥ ५१ ॥ देह-दुःख-भयेभ्यो हि परं प्राण-भयं मतम् । तेन याति शमं तस्य सर्वतो विप्लुतं मनः ॥ ५२ ॥ ६.५२dv सर्वतो ऽपसृतं मनः सिद्धा क्रिया प्रयोज्येयं देश-कालाद्य्-अपेक्षया । इष्ट-द्रव्य-विनाशात् तु मनो यस्योपहन्यते ॥ ५३ ॥ ६.५३av सिद्धाः क्रिया प्रयोक्तव्या तस्य तत्-सदृश-प्राप्ति-सान्त्वाश्वासैः शमं नयेत् । काम-शोक-भय-क्रोध-हर्षेर्ष्या-लोभ-संभवान् ॥ ५४ ॥ ६.५४av तस्य तत्-सदृश-प्राप्तिः ६.५४bv -सान्त्वाश्वासैः प्रसादयेत् ६.५४bv -प्रियाश्वासैः प्रदर्शयेत् ६.५४bv सान्त्वाश्वासैः शमं नयेत् परस्-पर-प्रति-द्वन्द्वैर् एभिर् एव शमं नयेत् । भूतानुबन्धम् ईक्षेत प्रोक्त-लिङ्गाधिकाकृतिम् ॥ ५५ ॥ ६.५५cv भूतानुबद्धम् ईक्षेत यद्य् उन्मादे ततः कुर्याद् भूत-निर्दिष्टम् औषधम् । बलिं च दद्यात् पललं यावकं सक्तु-पिण्डिकाम् ॥ ५६ ॥ ६.५६av यद्य् उन्मादे च तत् कुर्याद् स्निग्धं मधुरम् आहारं तण्डुलान् रुधिरोक्षितान् । पक्वामकानि मांसानि सुरां मैरेयम् आसवम् ॥ ५७ ॥ ६.५७cv पक्वामाह्वानि मांसानि ६.५७dv सुरा-मैरेयम् आसवम् अतिमुक्तस्य पुष्पाणि जात्याः सहचरस्य च । चतुष्-पथे गवां तीर्थे नदीनां संगमेषु च ॥ ५८ ॥ निवृत्तामिष-मद्यो यो हिताशी प्रयतः शुचिः । निजागन्तुभिर् उन्मादैः सत्-त्व-वान् न स युज्यते ॥ ५९ ॥ ६.५९av निवृत्तामिष-मद्यो ऽपि प्रसाद इन्द्रियार्थानां बुद्ध्य्-आत्म-मनसां तथा । धातूनां प्रकृति-स्थ-त्वं विगतोन्माद-लक्षणम् ॥ ६० ॥ ६.६०av इन्द्रियाणां प्रसन्न-त्वं ६.६०dv गतोन्मादस्य लक्षणम् अध्याय 07[सम्पाद्यताम्] स्मृत्य्-अपायो ह्य् अपस्मारः स धी-सत्-त्वाभिसंप्लवात् । जायते ऽभिहते चित्ते चिन्ता-शोक-भयादिभिः ॥ १ ॥ ७.१bv स धी-सत्-त्वादि-संप्लवात् उन्माद-वत् प्रकुपितैश् चित्त-देह-गतैर् मलैः । हते सत्-त्वे हृदि व्याप्ते संज्ञा-वाहिषु खेषु च ॥ २ ॥ तमो विशन् मूढ-मतिर् बीभत्साः कुरुते क्रियाः । दन्तान् खादन् वमन् फेनं हस्तौ पादौ च विक्षिपन् ॥ ३ ॥ ७.३dv हस्तौ पादौ च कम्पयन् पश्यन्न् अ-सन्ति रूपाणि प्रस्खलन् पतति क्षितौ । विजिह्माक्षि-भ्रुवो दोष-वेगे ऽतीते विबुध्यते ॥ ४ ॥ कालान्तरेण स पुनश् चैवम् एव विचेष्टते । अपस्मारश् चतुर्-भेदो वाताद्यैर् निचयेन च ॥ ५ ॥ रूपम् उत्पत्स्यमाने ऽस्मिन् हृत्-कम्पः शून्य-ता भ्रमः । तमसो दर्शनं ध्यानं भ्रू-व्युदासो ऽक्षि-वैकृतम् ॥ ६ ॥ ७.६av रूपम् उत्पद्यमाने ऽस्मिन् अ-शब्द-श्रवणं स्वेदो लाला-सिङ्घाणक-स्रुतिः । अ-विपाको ऽ-रुचिर् मूर्छा कुक्ष्य्-आटोपो बल-क्षयः ॥ ७ ॥ निद्रा-नाशो ऽङ्ग-मर्दस् तृट् स्वप्ने गानं स-नर्तनम् । पानं तैलस्य मद्यस्य तयोर् एव च मेहनम् ॥ ८ ॥ तत्र वातात् स्फुरत्-सक्थिः प्रपतंश् च मुहुर् मुहुः । अपस्मरति संज्ञां च लभते वि-स्वरं रुदन् ॥ ९ ॥ ७.९bv प्रततं च मुहुर् मुहुः उत्पिण्डिताक्षः श्वसिति फेनं वमति कम्पते । आविध्यति शिरो दन्तान् दशत्य् आध्मात-कन्धरः ॥ १० ॥ परितो विक्षिपत्य् अङ्गं विषमं विनताङ्गुलिः । रूक्ष-श्यावारुणाक्षि-त्वङ्-नखास्यः कृष्णम् ईक्षते ॥ ११ ॥ चपलं परुषं रूपं वि-रूपं विकृताननम् । अपस्मरति पित्तेन मुहुः संज्ञां च विन्दति ॥ १२ ॥ ७.१२av चपलं परमं रूपं ७.१२av चपलं परुषं रूक्षं पीत-फेनाक्षि-वक्त्र-त्वग् आस्फालयति मेदिनीम् । भैरवादीप्त-रुषित-रूप-दर्शी तृषान्वितः ॥ १३ ॥ कफाच् चिरेण ग्रहणं चिरेणैव विबोधनम् । चेष्टाल्पा भूयसी लाला शुक्ल-नेत्र-नखास्य-ता ॥ १४ ॥ शुक्लाभ-रूप-दर्शि-त्वं सर्व-लिङ्गं तु वर्जयेत् । अथावृतानां धी-चित्त-हृत्-खानां प्राक्-प्रबोधनम् ॥ १५ ॥ तीक्ष्णैः कुर्याद् अपस्मारे कर्मभिर् वमनादिभिः । वातिकं वस्ति-भूयिष्ठैः पैत्तं प्रायो विरेचनैः ॥ १६ ॥ श्लैष्मिकं वमन-प्रायैर् अपस्मारम् उपाचरेत् । सर्वतः सु-विशुद्धस्य सम्यग् आश्वासितस्य च ॥ १७ ॥ अपस्मार-विमोक्षार्थं योगान् संशमनाञ् छृणु । गो-मय-स्व-रस-क्षीर-दधि-मूत्रैः शृतं हविः ॥ १८ ॥ अपस्मार-ज्वरोन्माद-कामलान्त-करं पिबेत् । द्वि-पञ्च-मूल-त्रि-फला-द्वि-निशा-कुटज-त्वचः ॥ १९ ॥ ७.१९cv द्वि-पञ्च-मूली-त्रि-फला- सप्तपर्णम् अपामार्गं नीलिनीं कटु-रोहिणीम् । शम्याक-पुष्कर-जटा-फल्गु-मूल-दुरालभाः ॥ २० ॥ ७.२०cv श्योणाक-पुष्कर-जटा- द्वि-पलाः सलिल-द्रोणे पक्त्वा पादावशेषिते । भार्गी-पाठाढकी-कुम्भ-निकुम्भ-व्योष-रोहिषैः ॥ २१ ॥ ७.२१av द्वि-पलानि जल-द्रोणे मूर्वा-भूतिक-भूनिम्ब-श्रेयसी-शारिवा-द्वयैः । मदयन्त्य्-अग्नि-निचुलैर् अक्षांशैः सर्पिषः पचेत् ॥ २२ ॥ ७.२२av मूर्वा-पूतिक-भूनिम्ब- प्रस्थं तद्-वद् द्रवैः पूर्वैः पञ्च-गव्यम् इदं महत् । ज्वरापस्मार-जठर-भगन्दर-हरं परम् ॥ २३ ॥ शोफार्शः-कामला-पाण्डु-गुल्म-कास-ग्रहापहम् । ब्राह्मी-रस-वचा-कुष्ठ-शङ्खपुष्पी-शृतं घृतम् ॥ २४ ॥ ७.२४bv -गुल्म-कास-भ्रमापहम् पुराणं मेध्यम् उन्मादा-लक्ष्म्य्-अपस्मार-पाप्म-जित् । तैल-प्रस्थं घृत-प्रस्थं जीवनीयैः पलोन्मितैः ॥ २५ ॥ क्षीर-द्रोणे पचेत् सिद्धम् अपस्मार-विमोक्षणम् । कंसे क्षीरेक्षु-रसयोः काश्मर्ये ऽष्ट-गुणे रसे ॥ २६ ॥ कार्षिकैर् जीवनीयैश् च सर्पिः-प्रस्थं विपाचयेत् । वात-पित्तोद्भवं क्षिप्रम् अपस्मारं निहन्ति तत् ॥ २७ ॥ तद्-वत् काश-विदारीक्षु-कुश-क्वाथ-शृतं पयः । कूष्माण्ड-स्व-रसे सर्पिर् अष्टा-दश-गुणे शृतम् ॥ २८ ॥ ७.२८bv -कुश-क्वाथे शृतं पयः ७.२८bv -कुश-क्वाथैः शृतं पयः यष्टी-कल्कम् अपस्मार-हरं धी-वाक्-स्वर-प्रदम् । कपिलानां गवां पित्तं नावने परमं हितम् ॥ २९ ॥ ७.२९av यष्टी-कल्कं अपस्मारं ७.२९bv नावनं परमं हितम् ७.२९bv हरेद् धी-वाक्-स्वर-प्रदम् श्व-शृगाल-बिडालानां सिंहादीनां च पूजितम् । गोधा-नकुल-नागानां पृषतर्क्ष-गवाम् अपि ॥ ३० ॥ ७.३०dv वृषभर्क्ष-गवाम् अपि ७.३०dv वृक-चर्क-गवाम् अपि पित्तेषु साधितं तैलं नस्ये ऽभ्यङ्गे च शस्यते । त्रि-फला-व्योष-पीतद्रु-यव-क्षार-फणिज्जकैः ॥ ३१ ॥ ७.३१av पित्तेषु साधयेत् तैलं ७.३१bv नस्याभ्यङ्गेषु शस्यते श्र्य्-आह्वापामार्ग-कारञ्ज-बीजैस् तैलं विपाचितम् । बस्त-मूत्रे हितं नस्यं चूर्णं वा ध्मापयेद् भिषक् ॥ ३२ ॥ ७.३२av श्यामापामार्ग-कारञ्ज- ७.३२bv -बीजैस् तैलं प्रसाधितम् ७.३२bv -बीजैस् तैलं विपाचयेत् नकुलोलूक-मार्जार-गृध्र-कीटाहि-काक-जैः । तुण्डैः पक्षैः पुरीषैश् च धूपम् अस्य प्रयोजयेत् ॥ ३३ ॥ ७.३३dv धूमम् अस्य प्रयोजयेत् ७.३३dv धूपम् अस्मै प्रयोजयेत् शीलयेत् तैल-लशुनं पयसा वा शतावरीम् । ब्राह्मी-रसं कुष्ठ-रसं वचां वा मधु-संयुताम् ॥ ३४ ॥ समं क्रुद्धैर् अपस्मारो दोषैः शारीर-मानसैः । यज् जायते यतश् चैष महा-मर्म-समाश्रयः ॥ ३५ ॥ तस्माद् रसायनैर् एनं दुश्-चिकित्स्यम् उपाचरेत् । तद्-आर्तं चाग्नि-तोयादेर् विषमात् पालयेत् सदा ॥ ३६ ॥ ७.३६av तस्माद् रसायनेनैनं ७.३६cv तद्-आर्तं चाग्नि-तोयादि- ७.३६dv -विषमात् पालयेत् सदा मुक्तं मनो-विकारेण त्वम् इत्थं कृत-वान् इति । न ब्रूयाद् विषयैर् इष्टैः क्लिष्टं चेतो ऽस्य बृंहयेत् ॥ ३७ ॥ अध्याय 08[सम्पाद्यताम्] सर्व-रोग-निदानोक्तैर् अ-हितैः कुपिता मलाः । अ-चक्षुष्यैर् विशेषेण प्रायः पित्तानुसारिणः ॥ १ ॥ सिराभिर् ऊर्ध्वं प्रसृता नेत्रावयवम् आश्रिताः । वर्त्म संधिं सितं कृष्णं दृष्टिं वा सर्वम् अक्षि वा ॥ २ ॥ रोगान् कुर्युश् चलस् तत्र प्राप्य वर्त्माश्रयाः सिराः । सुप्तोत्थितस्य कुरुते वर्त्म-स्तम्भं स-वेदनम् ॥ ३ ॥ पांसु-पूर्णाभ-नेत्र-त्वं कृच्छ्रोन्मीलनम् अश्रु च । विमर्दनात् स्याच् च शमः कृच्छ्रोन्मूलं वदन्ति तत् ॥ ४ ॥ चालयन् वर्त्मनी वायुर् निमेषोन्मेषणं मुहुः । करोत्य् अ-रुङ् निमेषो ऽसौ वर्त्म यत् तु निमील्यते ॥ ५ ॥ विमुक्त-संधि निश्-चेष्टं हीनं वात-हतं हि तत् । कृष्णाः पित्तेन बह्व्यो ऽन्तर्-वर्त्म कुम्भीक-बीज-वत् ॥ ६ ॥ ८.६cv पित्तेन वर्त्मनो ऽन्तर्-जा ८.६dv बह्व्यः कुम्भीक-बीज-वत् आध्मायन्ते पुनर् भिन्नाः पिटिकाः कुम्भि-संज्ञिताः । स-दाह-क्लेद-निस्तोदं रक्ताभं स्पर्शना-क्षमम् ॥ ७ ॥ ८.७bv पिटिकाः कुम्भि-संज्ञकाः पित्तेन जायते वर्त्म पित्तोत्क्लिष्टम् उशन्ति तत् । करोति कण्डूं दाहं च पित्तं पक्ष्ंान्तम् आस्थितम् ॥ ८ ॥ ८.८dv पित्तं पक्ष्ंान्तम् आश्रितम् पक्ष्मणां शातनं चानु पक्ष्म-शातं वदन्ति तम् । पोथक्यः पिटिकाः श्वेताः सर्षपाभा घनाः कफात् ॥ ९ ॥ ८.९av पक्ष्मणां शतनं चानु ८.९av पक्ष्मणां सदनं चानु शोफोपदेह-रुक्-कण्डू-पिच्छिलाश्रु-समन्विताः । कफोत्क्लिष्टं भवेद् वर्त्म स्तम्भ-क्लेदोपदेह-वत् ॥ १० ॥ ग्रन्थिः पाण्डुर-रुक्-पाकः कण्डू-मान् कठिनः कफात् । कोल-मात्रः स लगणः किञ्-चिद् अल्पस् ततो ऽथ-वा ॥ ११ ॥ ८.११dv किञ्-चिद् अल्पस् ततो ऽपि वा रक्ता रक्तेन पिटिका तत्-तुल्य-पिटिकाचिता । उत्सङ्गाख्या तथोत्क्लिष्टं राजी-मत् स्पर्शना-क्षमम् ॥ १२ ॥ ८.१२av रक्ता रक्तेन पिटिकास् ८.१२bv तत्-तुल्य-पिटिकाचिताः ८.१२cv उत्सङ्गाख्यास् तथोत्क्लिष्टं अर्शो ऽधि-मांसं वर्त्मान्तः स्तब्धं स्निग्धं स-दाह-रुक् । रक्तं रक्तेन तत्-स्रावि च्छिन्नं छिन्नं च वर्धते ॥ १३ ॥ मध्ये वा वर्त्मनो ऽन्ते वा कण्डूषा-रुग्-वती स्थिरा । मुद्ग-मात्रासृजा ताम्रा पिटिकाञ्जन-नामिका ॥ १४ ॥ दोषैर् वर्त्म बहिः शूनं यद् अन्तः सूक्ष्म-खाचितम् । स-स्रावम् अन्तर्-उदकं बिसाभं बिस-वर्त्म तत् ॥ १५ ॥ यद् वर्त्मोत्क्लिष्टम् उत्क्लिष्टम् अ-कस्मान् म्लान-ताम् इयात् । रक्त-दोष-त्रयोत्क्लेशाद् भवत्य् उत्क्लिष्ट-वर्त्म तत् ॥ १६ ॥ ८.१६dv वदन्त्य् उत्क्लिष्ट-वर्त्म तत् श्याव-वर्त्म मलैः सास्रैः श्यावं रुक्-क्लेद-शोफ-वत् । श्लिष्टाख्यं वर्त्मनी श्लिष्टे कण्डू-श्वयथु-रागिणी ॥ १७ ॥ वर्त्मनो ऽन्तः खरा रूक्षाः पिटिकाः सिकतोपमाः । सिकता-वर्त्म कृष्णं तु कर्दमं कर्दमोपमम् ॥ १८ ॥ बहलं बहलैर् मांसैः स-वर्णैश् चीयते समैः । कुकूणकः शिशोर् एव दन्तोत्पत्ति-निमित्त-जः ॥ १९ ॥ स्यात् तेन शिशुर् उच्छून-ताम्राक्षो वीक्षणा-क्षमः । स-वर्त्म-शूल-पैच्छिल्यः कर्ण-नासाक्षि-मर्दनः ॥ २० ॥ ८.२०bv -ताम्राक्षो वीक्षणे ऽ-क्षमः पक्ष्मोपरोधे संकोचो वर्त्मनां जायते तथा । खर-तान्तर्-मुख-त्वं च रोम्णाम् अन्यानि वा पुनः ॥ २१ ॥ ८.२१bv वर्त्मनो जायते तथा कण्टकैर् इव तीक्ष्णाग्रैर् घृष्टं तैर् अक्षि शूयते । उष्यते चानिलादि-द्विड् अल्पाहः शान्तिर् उद्धृतैः ॥ २२ ॥ ८.२२bv घृष्टं तैर् अक्षि सूयते ८.२२cv उष्यते वानिलादि-द्विड् ८.२२cv उष्यते चानिलाद्यैश् च ८.२२dv अल्पाहं शान्तिर् उद्धृतैः कनीनके बहिर्-वर्त्म कठिनो ग्रन्थिर् उन्नतः । ताम्रः पक्वो ऽस्र-पूय-स्रुद् अलज्य् आध्मायते मुहुः ॥ २३ ॥ वर्त्मान्तर् मांस-पिण्डाभः श्वयथुर् ग्रथितो ऽ-रुजः । सास्रैः स्याद् अर्बुदो दोषैर् विषमो बाह्यतश् चलः ॥ २४ ॥ चतुर्-विंशतिर् इत्य् एते व्याधयो वर्त्म-संश्रयाः । आद्यो ऽत्र भेषजैः साध्यो द्वौ ततो ऽर्शश् च वर्यजेत् ॥ २५ ॥ पक्ष्मोपरोधो याप्यः स्याच् छेषाञ् छस्त्रेण साधयेत् । कुट्टयेत् पक्ष्म-सदनं छिन्द्यात् तेष्व् अपि चार्बुदम् ॥ २६ ॥ ८.२६cv कुट्टयेत् पक्ष्म-शदनं भिन्द्याल् लगण-कुम्भीका-बिसोत्सङ्गाञ्जनालजीः । पोथकी-श्याव-सिकता-श्लिष्टोत्क्लिष्ट-चतुष्टयम् ॥ २७ ॥ स-कर्दमं स-बहलं विलिखेत् स-कुकूणकम् ॥ २७ऊ̆अब् ॥ अध्याय 09[सम्पाद्यताम्] कृच्छ्रोन्मीले पुराणाज्यं द्राक्षा-कल्काम्बु-साधितम् । स-सितं योजयेत् स्निग्धं नस्य-धूमाञ्जनादि च ॥ १ ॥ कुम्भीका-वर्त्म-लिखितं सैन्धव-प्रतिसारितम् । यष्टी-धात्री-पटोलीनां क्वाथेन परिषेचयेत् ॥ २ ॥ निवाते ऽधिष्ठितस्याप्तैः शुद्धस्योत्तान-शायिनः । बहिः कोष्णाम्बु-तप्तेन स्वेदितं वर्त्म वाससा ॥ ३ ॥ निर्भुज्य वस्त्रान्तरितं वामाङ्गुष्ठाङ्गुली-घृतम् । न स्रंसते चलति वा वर्त्मैवं सर्वतस् ततः ॥ ४ ॥ ९.४cv न स्रंसते न चलति मण्डलाग्रेण तत् तिर्यक् कृत्वा शस्त्र-पदाङ्कितम् । लिखेत् तेनैव पत्त्रैर् वा शाक-शेफालिकादि-जैः ॥ ५ ॥ ९.५dv शाक-शेफालिकादिकैः ९.५dv शाक-शेफालिकादिभिः फेनेन तोय-राशेर् वा पिचुना प्रमृजन्न् असृक् । स्थिते रक्ते सु-लिखितं स-क्षौद्रैः प्रतिसारयेत् ॥ ६ ॥ यथा-स्वम् उक्तैर् अनु च प्रक्षाल्योष्णेन वारिणा । घृतेन सिक्तम् अभ्यक्तं बध्नीयान् मधु-सर्पिषा ॥ ७ ॥ ९.७cv घृतेनासिक्तम् अभ्यक्तं ऊर्ध्वाधः कर्णयोर् दत्त्वा पिण्डीं च यव-सक्तुभिः । द्वितीये ऽहनि मुक्तस्य परिषेकं यथा-यथम् ॥ ८ ॥ कुर्याच् चतुर्थे नस्यादीन् मुञ्चेद् एवाह्नि पञ्चमे । समं नख-निभं शोफ-कण्डू-घर्षाद्य-पीडितम् ॥ ९ ॥ विद्यात् सु-लिखितं वर्त्म लिखेद् भूयो विपर्यये । रुक्-पक्ष्म-वर्त्म-सदन-स्रंसनान्य् अति-लेखनात् ॥ १० ॥ स्नेह-स्वेदादिकस् तस्मिन्न् इष्टो वात-हरः क्रमः । अभ्यज्य नव-नीतेन श्वेत-लोध्रं प्रलेपयेत् ॥ ११ ॥ एरण्ड-मूल-कल्केन पुट-पाके पचेत् ततः । स्विन्नं प्रक्षालितं शुष्कं चूर्णितं पोटली-कृतम् ॥ १२ ॥ स्त्रियाः क्षीरे छगल्या वा मृदितं नेत्र-सेचनम् । शालि-तण्डुल-कल्केन लिप्तं तद्-वत् परिष्कृतम् ॥ १३ ॥ ९.१३av स्त्रियाः क्षीरे छागले वा कुर्यान् नेत्रे ऽति-लिखिते मृदितं दधि-मस्तुना । केवलेनापि वा सेकं मस्तुना जाङ्गलाशिनः ॥ १४ ॥ पिटिका व्रीहि-वक्त्रेण भित्त्वा तु कठिनोन्नताः । निष्पीडयेद् अनु विधिः परिशेषस् तु पूर्व-वत् ॥ १५ ॥ ९.१५av पिटिकां व्रीहि-वक्त्रेण ९.१५bv भित्त्वा तु कठिनोन्नताम् लेखने भेदने चायं क्रमः सर्व-त्र वर्त्मनि । पित्तास्रोत्क्लिष्टयोः स्वादु-स्कन्ध-सिद्धेन सर्पिषा ॥ १६ ॥ सिरा-विमोक्षः स्निग्धस्य त्रिवृच् छ्रेष्ठं विरेचनम् । लिखिते स्रुत-रक्ते च वर्त्मनि क्षालनं हितम् ॥ १७ ॥ ९.१७bv त्रिवृच् छ्रेष्ठा विरेचने ९.१७cv लिखिते निःसृते रक्ते यष्टी-कषायः सेकस् तु क्षीरं चन्दन-साधितम् । पक्ष्मणां सदने सूच्या रोम-कूपान् विकुट्टयेत् ॥ १८ ॥ ९.१८av यष्टी-क्वाथेन सेकस् तु ग्राहयेद् वा जलौकोभिः पयसेक्षु-रसेन वा । वमनं नावनं सर्पिः शृतं मधुर-शीतलैः ॥ १९ ॥ संचूर्ण्य पुष्प-कासीसं भावयेत् सुरसा-रसैः । ताम्रे दशाहं परमं पक्ष्म-शाते तद् अञ्जनम् ॥ २० ॥ पोथकीर् लिखिताः शुण्ठी-सैन्धव-प्रतिसारिताः । उष्णाम्बु-क्षालिताः सिञ्चेत् खदिराढकि-शिग्रुभिः ॥ २१ ॥ ९.२१av पोथकीं लिखितं शुण्ठी- ९.२१bv -सैन्धव-प्रतिसारिताम् ९.२१cv उष्णाम्बु-क्षालितां सिञ्चेत् अप्-सिद्धैर् द्वि-निषा-श्रेष्ठा-मधुकैर् वा स-माक्षिकैः । कफोत्क्लिष्टे विलिखिते स-क्षौद्रैः प्रतिसारणम् ॥ २२ ॥ सूक्ष्मैः सैन्धव-कासीस-मनोह्वा-कण-तार्क्ष्य-जैः । वमनाञ्जन-नस्यादि सर्वं च कफ-जिद् धितम् ॥ २३ ॥ कर्तव्यं लगणे ऽप्य् एतद् अ-शान्ताव् अग्निना दहेत् । कुकूणे खदिर-श्रेष्ठा-निम्ब-पत्त्र-शृतं घृतम् ॥ २४ ॥ ९.२४dv -निम्ब-पत्त्रैः शृतं घृतम् स्विन्नां भित्त्वा विनिष्पीड्य भिषग् अञ्जन-नामिकाम् । शिलैला-सैन्धव-नतैः स-क्षौद्रैः प्रतिसारयेत् ॥ २४.१+(१) ॥ ९.२४.१+(१)अव् स्विन्नां भित्त्वा विनिष्पीड्योत्ं ९.२४.१+(१)ब्व् ंसङ्गां चाञ्जन-नामिकाम् पीत्वा धात्री वमेत् कृष्णा-यष्टी-सर्षप-सैन्धवैः । अभया-पिप्पली-द्राक्षा-क्वाथेनैनां विरेचयेत् ॥ २५ ॥ मुस्ता-द्वि-रजनी-कृष्णा-कल्केनालेपयेत् स्तनौ । धूपयेत् सर्षपैः साज्यैः शुद्धां क्वाथं च पाययेत् ॥ २६ ॥ पटोल-मुस्त-मृद्वीका-गुडूची-त्रि-फलोद्भवम् । शिशोस् तु लिखितं वर्त्म स्रुतासृग् वाम्बु-जन्मभिः ॥ २७ ॥ धात्र्य्-अश्मन्तक-जम्बूत्थ-पत्त्र-क्वाथेन सेचयेत् । प्रायः क्षीर-घृताशि-त्वाद् बालानां श्लेष्म-जा गदाः ॥ २८ ॥ तस्माद् वमनम् एवाग्रे सर्व-व्याधिषु पूजितम् । सिन्धूत्थ-कृष्णापामार्ग-बीजाज्य-स्तन्य-माक्षिकम् ॥ २९ ॥ चूर्णो वचायाः स-क्षौद्रो मदनं मधुकान्वितम् । क्षीरं क्षीरान्नम् अन्नं च भजतः क्रमतः शिशोः ॥ ३० ॥ ९.३०dv भजतः क्रम-शः शिशोः वमनं सर्व-रोगेषु विशेषेण कुकूणके । सप्तला-रस-सिद्धाज्यं योज्यं चोभय-शोधनम् ॥ ३१ ॥ द्वि-निशा-लोध्र-यष्ट्य्-आह्व-रोहिणी-निम्ब-पल्लवैः । कुकूणके हिता वर्तिः पिष्टैस् ताम्र-रजो-ऽन्वितैः ॥ ३२ ॥ क्षीर-क्षौद्र-घृतोपेतं दग्धं वा लोह-जं रजः । एला-लशुन-कतक-शङ्खोषण-फणिज्जकैः ॥ ३३ ॥ ९.३३bv दग्धं वा लोध्र-जं रजः वर्तिः कुकूण-पोथक्योः सुरा-पिष्टैः स-कट्फलैः । पक्ष्म-रोधे प्रवृद्धेषु शुद्ध-देहस्य रोमसु ॥ ३४ ॥ उत्सृज्य द्वौ भ्रुवो ऽधस्-ताद् भागौ भागं च पक्ष्मतः । यव-मात्रं यवाकारं तिर्यक् छित्त्वार्द्र-वाससा ॥ ३५ ॥ अपनेयम् असृक् तस्मिन्न् अल्पी-भवति शोणिते । सीव्येत् कुटिलया सूच्या मुद्ग-मात्रान्तरैः पदैः ॥ ३६ ॥ बद्ध्वा ललाटे पट्टं च तत्र सीवन-सूत्रकम् । नाति-गाढ-श्लथं सूच्या निक्षिपेद् अथ योजयेत् ॥ ३७ ॥ मधु-सर्पिः-कवलिकां न चास्मिन् बन्धम् आचरेत् । न्यग्रोधादि-कषायैश् च स-क्षीरैः सेचयेद् रुजि ॥ ३८ ॥ पञ्चमे दिवसे सूत्रम् अपनीयावचूर्णयेत् । गैरिकेण व्रणं युञ्ज्यात् तीक्ष्णं नस्याञ्जनादि च ॥ ३९ ॥ ९.३९dv तीक्ष्ण-नस्याञ्जनादि च ९.३९dv तीक्ष्ण-नस्याञ्जनानि च ९.३९dv तीक्ष्णं नस्याञ्जनानि च दहेद् अ-शान्तौ निर्भुज्य वर्त्म-दोषाश्रयां वलीम् । संदंशेनाधिकं पक्ष्म हृत्वा तस्याश्रयं दहेत् ॥ ४० ॥ सूच्य्-अग्रेणाग्नि-वर्णेन दाहो बाह्यालजेः पुनः । भिन्नस्य क्षार-वह्निभ्यां सु-च्छिन्नस्यार्बुदस्य च ॥ ४१ ॥ अध्याय 10[सम्पाद्यताम्] वायुः क्रुद्धः सिराः प्राप्य जलाभं जल-वाहिनीः । अश्रु स्रावयते वर्त्म-शुक्ल-संधेः कनीनकात् ॥ १ ॥ १०.१dv -शुक्ल-संधि-कनीनिकात् तेन नेत्रं स-रुग्-राग-शोफं स्यात् स जलास्रवः । कफात् कफास्रवे श्वेतं पिच्छिलं बहलं स्रवेत् ॥ २ ॥ १०.२cv कफात् कफ-श्रवे श्वेतं १०.२cv कफात् कफ-स्रवे श्वेतं कफेन शोफस् तीक्ष्णाग्रः क्षार-बुद्बुदकोपमः । पृथु-मूल-बलः स्निग्धः स-वर्णो मृदु-पिच्छिलः ॥ ३ ॥ १०.३dv स-वर्ण-मृदु-पिच्छिलः महान् अ-पाकः कण्डू-मान् उपनाहः स नी-रुजः । रक्ताद् रक्तास्रावे ताम्रं बहूष्णं चाश्रु संस्रवेत् ॥ ४ ॥ १०.४cv रक्ताद् रक्त-स्रवे ताम्रं १०.४cv रक्ताद् रक्तं स्रवेत् ताम्रं १०.४dv बहूष्णं वाश्रु संस्रवेत् वर्त्म-संध्य्-आश्रया शुक्ले पिटिका दाह-शूलिनी । ताम्रा मुद्गोपमा भिन्ना रक्तं स्रवति पर्वणी ॥ ५ ॥ पूयास्रवे मलाः सास्रा वर्त्म-संधेः कनीनकात् । स्रावयन्ति मुहुः पूयं सास्रं त्वङ्-मांस-पाकतः ॥ ६ ॥ १०.६bv वर्त्म-संधि-कनीनकात् १०.६dv सास्र-त्वङ्-मांस-पाकतः १०.६dv साश्रु-त्वङ्-मांस-पाकतः पूयालसो व्रणः सूक्ष्मः शोफ-संरम्भ-पूर्वकः । कनीन-संधाव् आध्मायी पूयास्रावी स-वेदनः ॥ ७ ॥ कनीनस्यान्तर् अलजी शोफो रुक्-तोद-दाह-वान् । अपाङ्गे वा कनीने वा कण्डूषा-पक्ष्म-पोट-वान् ॥ ८ ॥ पूयास्रावी कृमि-ग्रन्थिर् ग्रन्थिः कृमि-युतो ऽर्ति-मान् । उपनाह-कृमि-ग्रन्थि-पूयालसक-पर्वणीः ॥ ९ ॥ शस्त्रेण साधयेत् पञ्च सालजीन् आस्रवांस् त्यजेत् । पित्तं कुर्यात् सिते बिन्दून् असित-श्याव-पीतकान् ॥ १० ॥ मलाक्तादर्श-तुल्यं वा सर्वं शुक्लं स-दाह-रुक् । रोगो ऽयं शुक्तिका-संज्ञः स-शकृद्-भेद-तृड्-ज्वरः ॥ ११ ॥ १०.११bv सर्वं शुक्लम् अ-दाह-रुक् कफाच् छुक्ले समं श्वेतं चिर-वृद्ध्य्-अधि-मांसकम् । शुक्लार्म शोफस् त्व् अ-रुजः स-वर्णो बहलो ऽ-मृदुः ॥ १२ ॥ गुरुः स्निग्धो ऽम्बु-बिन्द्व्-आभो बलास-ग्रथितं स्मृतं । बिन्दुभिः पिष्ट-धवलैर् उत्सन्नैः पिष्टकं वदेत् ॥ १३ ॥ १०.१३dv बलास-ग्रन्थि स स्मृतः रक्त-राजी-ततं शुक्लम् उष्यते यत् स-वेदनम् । अ-शोफाश्रूपदेहं च सिरोत्पातः स शोणितात् ॥ १४ ॥ १०.१४cv स-शोथाश्रूपदेहं च उपेक्षितह् सिरोत्पातो राजीस् ता एव वर्धयन् । कुर्यात् सास्रं सिरा-हर्षं तेनाक्ष्य्-उद्वीक्षणा-क्षमम् ॥ १५ ॥ १०.१५cv कुर्यात् साश्रुं सिरा-हर्षं १०.१५dv तेनाक्षं वीक्षणा-क्षमम् सिरा-जाले सिरा-जालं बृहद् रक्तं घनोन्नतम् । शोणितार्म समं श्लक्ष्णं पद्माभम् अधि-मांसकम् ॥ १६ ॥ नी-रुक् श्लक्ष्णो ऽर्जुनं बिन्दुः शश-लोहित-लोहितः । मृद्व्-आशु-वृद्ध्य्-अ-रुङ्-मांसं प्रस्तारि श्याव-लोहितम् ॥ १७ ॥ प्रस्तार्य्-अर्म मलैः सास्रैः स्नावार्म स्नाव-संनिभम् । शुष्कासृक्-पिण्ड-वच् छ्यावं यन् मांसं बहलं पृथु ॥ १८ ॥ अधि-मांसार्म तद् दाह-घर्ष-वत्यः सिरावृताः । कृष्णासन्नाः सिरा-संज्ञाः पिटिकाः सर्षपोपमाः ॥ १९ ॥ १०.१९av अधि-मांसार्म रुग्-दाह- शुक्ति-हर्ष-सिरोत्पात-पिष्टक-ग्रथितार्जुनम् । साधयेद् औषधैः षट्कं शेषं शस्त्रेण सप्तकम् ॥ २० ॥ १०.२०av शुक्ति-हर्ष-सिरोत्पातान् १०.२०bv पिष्टक-ग्रथितार्जुनम् नवोत्थं तद् अपि द्रव्यैर् अर्मोक्तं यच् च पञ्च-धा । तच् छेद्यम् असित-प्राप्तं मांस-स्नाव-सिरावृतम् ॥ २१ ॥ १०.२१bv अर्मोक्तं यत् तु पञ्च-धा चर्मोद्दाल-वद् उच्छ्रायि दृष्टि-प्राप्तं च वर्जयेत् । पित्तं कृष्णे ऽथ-वा दृष्टौ शुक्रं तोदाश्रु-राग-वत् ॥ २२ ॥ १०.२२bv दृष्टि-प्राप्तं तु वर्जयेत् १०.२२dv शुक्रं तोदास्र-राग-वत् छित्त्वा त्वचं जनयति तेन स्यात् कृष्ण-मण्डलम् । पक्व-जम्बू-निभं किञ्-चिन् निम्नं च क्षत-शुक्रकम् ॥ २३ ॥ तत् कृच्छ्र-साध्यं याप्यं तु द्वितीय-पटल-व्यधात् । तत्र तोदादि-बाहुल्यं सूची-विद्धाभ-कृष्ण-ता ॥ २४ ॥ तृतीय-पटल-च्छेदाद् अ-साध्यं निचितं व्रणैः । शङ्ख-शुक्लं कफात् साध्यं नाति-रुक् शुद्ध-शुक्रकम् ॥ २५ ॥ आ-ताम्र-पिच्छिलास्र-स्रुद् आ-ताम्र-पिटिकाति-रुक् । अजा-विट्-सदृशोच्छ्राय-कार्ष्ण्या वर्ज्यासृजाजका ॥ २६ ॥ १०.२६av आ-ताम्र-पिच्छिलाश्रुः स्याद् १०.२६av आ-ताम्र-पिच्छिलासृक् स्याद् १०.२६cv अजा-विट्-सदृशोच्छ्राया १०.२६dv कृष्णा वर्ज्यासृजाजका सिरा-शुक्रं मलैः सास्रैस् तज्-जुष्टं कृष्ण-मण्डलम् । स-तोद-दाह-ताम्राभिः सिराभिर् अवतन्यते ॥ २७ ॥ अ-निमित्तोष्ण-शीताच्छ-घनास्र-स्रुच् च तत् त्यजेत् । दोषैः सास्रैः सकृत् कृष्णं नीयते शुक्ल-रूप-ताम् ॥ २८ ॥ १०.२८bv -घनाश्रु स्याच् च तत् त्यजेत् १०.२८bv -घनाश्रु-स्रावि तत् त्यजेत् १०.२८ब्च् -घनाश्रु-स्रुच् च तत् त्यजेत् १०.२८cv दोषैः सास्रैः स-दृक् कृष्णं धवलाभ्रोपलिप्ताभं निष्पावार्ध-दलाकृति । अति-तीव्र-रुजा-राग-दाह-श्वयथु-पीडितम् ॥ २९ ॥ पाकात्ययेन तच् छुक्रं वर्जयेत् तीव्र-वेदनम् । यस्य वा लिङ्ग-नाशो ऽन्तः श्यावं यद् वा स-लोहितम् ॥ ३० ॥ अत्य्-उत्सेधावगाढं वा साश्रु नाडी-व्रणावृतम् । पुराणं विषमं मध्ये विच्छिन्नं यच् च शुक्रकम् ॥ ३१ ॥ १०.३१bv सास्र-नाडी-व्रणावृतम् पञ्चेत्य् उक्ता गदाः कृष्णे साध्या-साध्य-विभागतः ॥ ३१ऊ̆अब् ॥ अध्याय 11[सम्पाद्यताम्] उपनाहं भिषक् स्विन्नं भिन्नं व्रीहि-मुखेन च । लेखयेन् मण्डलाग्रेण ततश् च प्रतिसारयेत् ॥ १ ॥ ११.१bv भिन्नं व्रीहि-मुखेन तु पिप्पली-क्षौद्र-सिन्धूत्थैर् बध्नीयात् पूर्व-वत् ततः । पटोल-पत्त्रामलक-क्वाथेनाश्च्योतयेच् च तम् ॥ २ ॥ पर्वणी बडिशेनात्ता बाह्य-संधि-त्रि-भागतः । वृद्धि-पत्त्रेण वर्ध्यार्धे स्याद् अश्रु-गतिर् अन्य-था ॥ ३ ॥ ११.३av पर्वणी बडिशेनान्तर्- ११.३bv -बाह्य-संधि-त्रि-भागतः ११.३dv स्याद् अस्र-गतिर् अन्य-था ११.३dv स्याद् अस्र-स्रुतिर् अन्य-था चिकित्सा चार्म-वत् क्षौद्र-सैन्धव-प्रतिसारिता । पूयालसे सिरां विध्येत् ततस् तम् उपनाहयेत् ॥ ४ ॥ ११.४dv ततस् तद् उपनाहयेत् कुर्वीत चाक्षि-पाकोक्तं सर्वं कर्म यथा-विधि । सैन्धवार्द्रक-कासीस-लोह-ताम्रैः सु-चूर्णितैः ॥ ५ ॥ चूर्णाञ्जनं प्रयुञ्जीत स-क्षौद्रैर् वा रस-क्रियाम् । कृमि-ग्रन्थिं करीषेण स्विन्नं भित्त्वा विलिख्य च ॥ ६ ॥ त्रि-फला-क्षौद्र-कासीस-सैन्धवैः प्रतिसारयेत् । पित्ताभिष्यन्द-वच् छुक्तिं बलासाह्वय-पिष्टके ॥ ७ ॥ ११.७dv बलासाह्वय-पिष्टकौ कफाभिष्यन्द-वन् मुक्त्वा सिरा-व्यधम् उपाचरेत् । बीजपूर-रसाक्तं च व्योष-कट्फलम् अञ्जनम् ॥ ८ ॥ जाती-मुकुल-सिन्धूत्थ-देवदारु-महौषधैः । पिष्टैः प्रसन्नया वर्तिः शोफ-कण्डू-घ्नम् अञ्जनम् ॥ ९ ॥ ११.९dv शोफ-कण्डू-घ्नम् औषधम् रक्त-स्यन्द-वद् उत्पात-हर्ष-जालार्जुन-क्रिया । सिरोत्पाते विशेषेण घृत-माक्षिकम् अञ्जनम् ॥ १० ॥ सिरा-हर्षे तु मधुना श्लक्ष्ण-घृष्टं रसाञ्जनम् । अर्जुने शर्करा-मस्तु-क्षौद्रैर् आश्च्योतनं हितम् ॥ ११ ॥ स्फटिकः कुङ्कुमं शङ्खो मधुकं मधुनाञ्जनम् । मधुना चाञ्जनं शङ्खः फेनो वा सितया सह ॥ १२ ॥ ११.१२av स्फटिकं कुङ्कुमं शङ्खं ११.१२bv कासीसं मधुनाञ्जनम् अर्मोक्तं पञ्च-धा तत्र तनु धूमाविलं च यत् । रक्तं दधि-निभं यच् च शुक्र-वत् तस्य भेषजम् ॥ १३ ॥ उत्तानस्येतरत् स्विन्नं स-सिन्धूत्थेन चाञ्जितम् । रसेन बीजपूरस्य निमील्याक्षि विमर्दयेत् ॥ १४ ॥ इत्थं संरोषिताक्षस्य प्रचले ऽर्माधि-मांसके । घृतस्य निश्-चलं मूर्ध्नि वर्त्मनोश् च विशेषतः ॥ १५ ॥ ११.१५bv प्रबले ऽर्माधि-मांसके अपाङ्गम् ईक्षमाणस्य वृद्धे ऽर्मणि कनीनकात् । वली स्याद् यत्र तत्रार्म बडिशेनावलम्बितम् ॥ १६ ॥ नात्य्-आयतं मुचुण्ड्या वा सूच्या सूत्रेण वा ततः । समन्तान् मण्डलाग्रेण मोचयेद् अथ मोक्षितम् ॥ १७ ॥ ११.१७av नात्य्-आयतं समुत्पाट्य कनीनकम् उपानीय चतुर्-भागावशेषितम् । छिन्द्यात् कनीनकं रक्षेद् वाहिनीश् चाश्रु-वाहिनीः ॥ १८ ॥ ११.१८cv छिन्द्यात् कनीनकं रक्षन् ११.१८cv छिन्द्यात् कनीनकं रक्ष्ये कनीनक-व्यधाद् अश्रु नाडी चाक्ष्णि प्रवर्तते । वृद्धे ऽर्मणि तथापाङ्गात् पश्यतो ऽस्य कनीनकम् ॥ १९ ॥ ११.१९av कनीनक-वधाद् अश्रु ११.१९av कनीनक-वधाद् आशु ११.१९av कनीनक-व्यधाद् अ-स्रु- ११.१९bv -नाडी चाक्ष्णि प्रवर्तते सम्यक्-छिन्नं मधु-व्योष-सैन्धव-प्रतिसारितम् । उष्णेन सर्पिषा सिक्तम् अभ्यक्तं मधु-सर्पिषा ॥ २० ॥ बध्नीयात् सेचयेन् मुक्त्वा तृतीयादि-दिनेषु च । करञ्ज-बीज-सिद्धेन क्षीरेण क्वथितैस् तथा ॥ २१ ॥ स-क्षौद्रैर् द्वि-निशा-लोध्र-पटोली-यष्टि-किंशुकैः । कुरण्ट-मुकुलोपेतैर् मुञ्चेद् एवाह्नि सप्तमे ॥ २२ ॥ ११.२२cv कोरण्ट-मुकुलोपेतैर् सम्यक्-छिन्ने भवेत् स्वास्थ्यं हीनाति-च्छेद-जान् गदान् । सेकाञ्जन-प्रभृतिभिर् जयेल् लेखन-बृंहणैः ॥ २३ ॥ सिता-मनःशिलैलेय-लवणोत्तम-नागरम् । अर्ध-कर्षोन्मितं तार्क्ष्यं पलार्धं च मधु-द्रुतम् ॥ २४ ॥ ११.२४dv पलार्धं च मधु-प्लुतम् अञ्जनं श्लेष्म-तिमिर-पिल्ल-शुक्रार्म-शोष-जित् । त्रि-फलैक-तम-द्रव्य-त्वचं पानीय-कल्किताम् ॥ २५ ॥ ११.२५bv -पिल्ल-शुक्रार्म-काच-जित् शराव-पिहितां दग्ध्वा कपाले चूर्णयेत् ततः । पृथक्-शेषौषध-रसैः पृथग् एव च भाविता ॥ २६ ॥ सा मषी शोषिता पेष्या भूयो द्वि-लवणान्विता । त्रीण्य् एतान्य् अञ्जनान्य् आह लेखनानि परं निमिः ॥ २७ ॥ सिरा-जाले सिरा यास् तु कठिना लेखनौषधैः । न सिध्यन्त्य् अर्म-वत् तासां पिटिकानां च साधनम् ॥ २८ ॥ दोषानुरोधाच् छुक्रेषु स्निग्ध-रूक्षा वरा घृतम् । तिक्तम् ऊर्ध्वम् असृक्-स्रावो रेक-सेकादि चेष्यते ॥ २९ ॥ ११.२९av दोषानुबन्धाच् छुक्रेषु ११.२९bv स्निग्धा रूक्षा वरा घृतम् ११.२९bv स्निग्ध-रूक्ष-वरा घृतम् ११.२९cv तिक्तम् ऊर्ध्वम् असृक्-स्राव- ११.२९dv -रेक-सेकादि चेष्यते त्रिस् त्रिवृद्-वारिणा पक्वं क्षत-शुक्रे घृतं पिबेत् । सिरयानु हरेद् रक्तं जलौकोभिश् च लोचनात् ॥ ३० ॥ सिद्धेनोत्पल-काकोली-द्राक्षा-यष्टी-विदारिभिः । स-सितेनाज-पयसा सेचनं सलिलेन वा ॥ ३१ ॥ रागाश्रु-वेदना-शान्तौ परं लेखनम् अञ्जनम् । वर्तयो जाति-मुकुल-लाक्षा-गैरिक-चन्दनैः ॥ ३२ ॥ प्रसादयन्ति पित्तास्रं घ्नन्ति च क्षत-शुक्रकम् । दन्तैर् दन्ति-वराहोष्ट्र-गवाश्वाज-खरोद्भवैः ॥ ३३ ॥ ११.३३av प्रसादयन्ति पित्तासृक् ११.३३dv -गो-रासभ-समुद्भवैः स-शङ्ख-मौक्तिकाम्भो-धि-फेनैर् मरिच-पादिकैः । क्षत-शुक्रम् अपि व्यापि दन्त-वर्तिर् निवर्तयेत् ॥ ३४ ॥ तमाल-पत्त्रं गो-दन्त-शङ्ख-फेनो ऽस्थि गार्दभम् । ताम्रं च वर्तिर् मूत्रेण सर्व-शुक्रक-नाशिनी ॥ ३५ ॥ ११.३५cv ताम्रं च बस्त-मूत्रेण रत्नानि दन्ताः शृङ्गाणि धातवस् त्र्य्-ऊषणं त्रुटी । करञ्ज-बीजं लशुनो व्रण-सादि च भेषजम् ॥ ३६ ॥ स-व्रणा-व्रण-गम्भीर-त्वक्-स्थ-शुक्र-घ्नम् अञ्जनम् । निम्नम् उन्नमयेत् स्नेह-पान-नस्य-रसाञ्जनैः ॥ ३७ ॥ स-रुजं नी-रुजं तृप्ति-पुट-पाकेन शुक्रकम् । शुद्ध-शुक्रे निशा-यष्टी-शारिवा-शाबराम्भसा ॥ ३८ ॥ ११.३८dv -शारिवा-साधिताम्भसा सेचनं लोध्र-पोटल्या कोष्णाम्भो-मग्नयाथ-वा । बृहती-मूल-यष्ट्य्-आह्व-ताम्र-सैन्धव-नागरैः ॥ ३९ ॥ धात्री-फलाम्बुना पिष्टैर् लेपितं ताम्र-भाजनम् । यवाज्यामलकी-पत्त्रैर् बहु-शो धूपयेत् ततः ॥ ४० ॥ तत्र कुर्वीत गुटिकास् ता जल-क्षौद्र-पेषिताः । महा-नीला इति ख्याताः शुद्ध-शुक्र-हराः परम् ॥ ४१ ॥ स्थिरे शुक्रे घने चास्य बहु-शो ऽपहरेद् असृक् । शिरः-काय-विरेकांश् च पुट-पाकांश् च भूरि-शः ॥ ४२ ॥ कुर्यान् मरिच-वैदेही-शिरीष-फल-सैन्धवैः । हर्षणं त्रि-फला-क्वाथ-पीतेन लवणेन वा ॥ ४३ ॥ ११.४३cv घर्षणं त्रि-फला-क्वाथ- ११.४३cv सर्षप-त्रि-फला-क्वाथ- कुर्याद् अञ्जन-योगौ वा श्लोकार्ध-गदिताव् इमौ । शङ्ख-कोलास्थि-कतक-द्राक्षा-मधुक-माक्षिकैः ॥ ४४ ॥ सुरा-दन्तार्णव-मलैः शिरीष-कुसुमान्वितैः । धात्री-फणिज्जक-रसे क्षारो लाङ्गलिकोद्भवः ॥ ४५ ॥ ११.४५av खर-दन्तार्णव-मलैः ११.४५dv क्षारो लाङ्गलिका-भवः ११.४५dv क्षारो लाङ्गलिकी-भवः उषितः शोषितश् चूर्णः शुक्र-हर्षणम् अञ्जनम् । मुद्गा वा निस्-तुषाः पिष्टाः शङ्ख-क्षौद्र-समायुताः ॥ ४६ ॥ ११.४६bv शुक्र-घर्षणम् अञ्जनम् सारो मधूकान् मधु-मान् मज्जा वाक्षात् स-माक्षिका । गो-खराश्वोष्ट्र-दशनाः शङ्खः फेनः समुद्र-जः ॥ ४७ ॥ ११.४७av सारो मधूकात् स-मधुर् ११.४७av सारो मधूकान् मधुना वर्तिर् अर्जुन-तोयेन हृष्ट-शुक्रक-नाशिनी । उत्सन्नं वा स-शल्यं वा शूक्रं वालादिभिर् लिखेत् ॥ ४८ ॥ ११.४८bv पिष्टा शुक्रक-नाशिनी ११.४८bv दुष्ट-शुक्रक-नाशिनी सिरा-शुक्रे त्व् अ-दृष्टि-घ्ने चिकित्सा व्रण-शुक्र-वत् । पुण्ड्र-यष्ट्य्-आह्व-काकोली-सिंही-लोह-निशाञ्जनम् ॥ ४९ ॥ कल्कितं छाग-दुग्धेन स-घृतैर् धूपितं यवैः । धात्री-पत्त्रैश् च पर्यायाद् वर्तिर् अत्राञ्जनं परम् ॥ ५० ॥ ११.५०dv वर्तिर् अत्राञ्जनं हितम् ११.५०dv वर्तिर् नेत्राञ्जनं परम् अ-शान्ताव् अर्म-वच् छस्त्रम् अजकाख्ये च योजयेत् । अजकायाम् अ-साध्यायां शुक्रे ऽन्य-त्र च तद्-विधे ॥ ५१ ॥ वेदनोपशमं स्नेह-पानासृक्-स्रावणादिभिः । कुर्याद् बीभत्स-तां जेतुं शुक्रस्योत्सेध-साधनम् ॥ ५२ ॥ ११.५२dv शुक्ल-त्वोत्सेध-साधनम् नारिकेलास्थि-भल्लात-ताल-वंश-करीर-जम् । भस्माद्भिः स्रावयेत् ताभिर् भावयेत् करभास्थि-जम् ॥ ५३ ॥ चूर्णं शुक्रेष्व् अ-साध्येषु तद् वैवर्ण्य-घ्नम् अञ्जनम् । साध्येषु साधनायालम् इदम् एव च शीलितम् ॥ ५४ ॥ अजकां पार्श्वतो विद्ध्वा सूच्या विस्राव्य चोदकम् । समं प्रपीड्याङ्गुष्ठेन वसार्द्रेणानु पूरयेत् ॥ ५५ ॥ व्रणं गो-मांस-चूर्णेन बद्धं बद्धं विमुच्य च । सप्त-रात्राद् व्रणे रूढे कृष्ण-भागे समे स्थिरे ॥ ५६ ॥ स्नेहाञ्जनं च कर्तव्यं नस्यं च क्षीर-सर्पिषा । तथापि पुनर्-आध्माने भेद-च्छेदादिकां क्रियाम् ॥ ५७ ॥ ११.५७cv तथापि पुनर्-आध्माते युक्त्या कुर्याद् यथा नाति-च्छेदेन स्यात् निमज्जनम् ॥ ५७ऊ̆अब् ॥ ११.५७ऊ̆अव् युक्त्या युञ्ज्याद् यथा नाति- नित्यं च शुक्रेषु शृतं यथा-स्वं पाने च मर्शे च घृतं विदध्यात् । न हीयते लब्ध-बला तथान्तस् तीक्ष्णाञ्जनैर् दृक् सततं प्रयुक्तैः ॥ ५८ ॥ ११.५८dv तीक्ष्णाञ्जनैर् दृक् प्रततं प्रयुक्तैः अध्याय 12[सम्पाद्यताम्] सिरानुसारिणि मले प्रथमं पटलं श्रिते । अ-व्यक्तम् ईक्षते रूपं व्यक्तम् अप्य् अ-निमित्ततः ॥ १ ॥ १२.१bv प्रथमं पटलं गते १२.१cv अ-व्यक्तम् ईक्ष्यते रूपं प्राप्ते द्वितीयं पटलं अ-भूतम् अपि पश्यति । भूतं तु यत्नाद् आसन्नं दूरे सूक्ष्मं च नेक्षते ॥ २ ॥ १२.२dv दूरं सूक्ष्मं च नेक्षते दूरान्तिक-स्थं रूपं च विपर्यासेन मन्यते । दोषे मण्डल-संस्थाने मण्डलानीव पश्यति ॥ ३ ॥ द्वि-धैकं दृष्टि-मध्य-स्थे बहु-धा बहु-धा-स्थिते । दृष्टेर् अभ्यन्तर-गते ह्रस्व-वृद्ध-विपर्ययम् ॥ ४ ॥ १२.४dv ह्रस्व-दीर्घ-विपर्ययम् १२.४dv ह्रस्वं बहु विपर्ययम् नान्तिक-स्थम् अधः-संस्थे दूर-गं नोपरि स्थिते । पार्श्वे पश्येन् न पार्श्व-स्थे तिमिराख्यो ऽयम् आमयः ॥ ५ ॥ प्राप्नोति काच-तां दोषे तृतीय-पटलाश्रिते । तेनोर्ध्वम् ईक्षते नाधस् तनु-चैलावृतोपमम् ॥ ६ ॥ १२.६cv तेनोर्ध्वम् ईक्ष्यते नाधस् यथा-वर्णं च रज्येत दृष्टिर् हीयेत च क्रमात् । तथाप्य् उपेक्षमाणस्य चतुर्थं पटलं गतः ॥ ७ ॥ १२.७av यथा-दोषं च रज्येत लिङ्ग-नाशं मलः कुर्वंश् छादयेद् दृष्टि-मण्डलम् । तत्र वातेन तिमिरे व्याविद्धम् इव पश्यति ॥ ८ ॥ चलाविलारुणाभासं प्रसन्नं चेक्षते मुहुः । जालानि केशान् मशकान् रश्मींश् चोपेक्षिते ऽत्र च ॥ ९ ॥ १२.९av धूमाविलारुणाभासं १२.९bv प्रसन्नं वीक्षते मुहुः १२.९dv रश्मींश् चोपेक्षिते ऽत्र तु काची-भूते दृग् अरुणा पश्यत्य् आस्यम् अ-नासिकम् । चन्द्र-दीपाद्य्-अनेक-त्वं वक्रम् ऋज्व् अपि मन्यते ॥ १० ॥ वृद्धः काचो दृशं कुर्याद् रजो-धूमावृताम् इव । स्पष्टारुणाभां विस्तीर्णां सूक्ष्मां वा हत-दर्शनाम् ॥ ११ ॥ १२.११cv स्फुटारुणाभां विस्तीर्णां स लिङ्ग-नाशो वाते तु संकोचयति दृक्-सिराः । दृङ्-मण्डलं विशत्य् अन्तर् गम्भीरा दृग् असौ स्मृता ॥ १२ ॥ पित्त-जे तिमिरे विद्युत्-खद्योत-द्योत-दीपितम् । शिखि-तित्तिरि-पत्त्राभं प्रायो नीलं च पश्यति ॥ १३ ॥ १२.१३bv -खद्योतोद्योत-दीपितम् १२.१३cv शिखि-तित्तिरि-पिच्छाभं काचे दृग् काच-नीलाभा तादृग् एव च पश्यति । अर्केन्दु-परिवेषाग्नि-मरीचीन्द्र-धनूंषि च ॥ १४ ॥ १२.१४av काचे दृग् कांस्य-नीलाभा भृङ्ग-नीला निर्-आलोका दृक् स्निग्धा लिङ्ग-नाशतः । दृष्टिः पित्तेन ह्रस्वाख्या सा ह्रस्वा ह्रस्व-दर्शिनी ॥ १५ ॥ भवेत् पित्त-विदग्धाख्या पीता पीताभ-दर्शना । कफेन तिमिरे प्रायः स्निग्धं श्वेतं च पश्यति ॥ १६ ॥ १२.१६bv पीता पीताभ-दर्शिनी शङ्खेन्दु-कुन्द-कुसुमैः कुमुदैर् इव चाचितम् । काचे तु निष्-प्रभेन्द्व्-अर्क-प्रदीपाद्यैर् इवाचितम् ॥ १७ ॥ १२.१७bv कुमुदैर् इव वाचितम् सिताभा सा च दृष्टिः स्याल् लिङ्ग-नाशे तु लक्ष्यते । मूर्तः कफो दृष्टि-गतः स्निग्धो दर्शन-नाशनः ॥ १८ ॥ बिन्दुर् जलस्येव चलः पद्मिनी-पुट-संस्थितः । उष्णे संकोचम् आयाति च्छायायां परिसर्पति ॥ १९ ॥ १२.१९bv पद्मिनी-पुट-संश्रितः १२.१९bv पद्मिनी-पत्त्र-संश्रितः शङ्ख-कुन्देन्दु-कुमुद-स्फटिकोपम-शुक्लिमा । रक्तेन तिमिरे रक्तं तमो-भूतं च पश्यति ॥ २० ॥ काचेन रक्ता कृष्णा वा दृष्टिस् तादृक् च पश्यति । लिङ्ग-नाशे ऽपि तादृग् दृङ् निष्-प्रभा हत-दर्शना ॥ २१ ॥ संसर्ग-संनिपातेषु विद्यात् संकीर्ण-लक्षणान् । तिमिरादीन् अ-कस्माच् च तैः स्याद् व्यक्ताकुलेक्षणः ॥ २२ ॥ १२.२२dv तैः स्याद् वक्राकुलेक्षणः १२.२२dv तैः स्याद् व्यक्ताकुलेक्षणम् तिमिरे शेषयोर् दृष्टौ चित्रो रागः प्रजायते । द्योत्यते नकुलस्येव यस्य दृङ् निचिता मलैः ॥ २३ ॥ नकुलान्धः स तत्राह्नि चित्रं पश्यति नो निशि । अर्के ऽस्त-मस्तक-न्यस्त-गभस्तौ स्तम्भम् आगताः ॥ २४ ॥ स्थगयन्ति दृशं दोषा दोषान्धः स गदो ऽपरः । दिवा-कर-कर-स्पृष्टा भ्रष्टा दृष्टि-पथान् मलाः ॥ २५ ॥ विलीन-लीना यच्छन्ति व्यक्तम् अत्राह्नि दर्शनम् । उष्ण-तप्तस्य सहसा शीत-वारि-निमज्जनात् ॥ २६ ॥ त्रि-दोष-रक्त-संपृक्तो यात्य् ऊष्मोर्ध्वं ततो ऽक्षिणि । दाहोषे मलिनं शुक्लम् अहन्य् आविल-दर्शनम् ॥ २७ ॥ रात्राव् आन्ध्यं च जायेत विदग्धोष्णेन सा स्मृता । भृशम् अम्लाशनाद् दोषैः सास्रैर् या दृष्टिर् आचिता ॥ २८ ॥ स-क्लेद-कण्डू-कलुषा विदग्धाम्लेन सा स्मृता । शोक-ज्वर-शिरो-रोग-संतप्तस्यानिलादयः ॥ २९ ॥ १२.२९bv विदग्धाम्लेन सा मता धूमाविलां धूम-दृशं दृशं कुर्युः स धूमरः । सहसैवाल्प-सत्-त्वस्य पश्यतो रूपम् अद्भुतम् ॥ ३० ॥ १२.३०av धूमाविलां धूम-दृशां १२.३०bv दृशं कुर्युः स धूसरः १२.३०bv दृशं कुर्युः स धूमकः भास्वरं भास्-करादिं वा वाताद्या नयनाश्रिताः । कुर्वन्ति तेजः संशोष्य दृष्टिं मुषित-दर्शनाम् ॥ ३१ ॥ १२.३१av भासुरं भास्-करादिं वा वैडूर्य-वर्णां स्तिमितां प्रकृति-स्थाम् इवा-व्यथाम् । औपसर्गिक इत्य् एष लिङ्ग-नाशो ऽत्र वर्जयेत् ॥ ३२ ॥ विना कफाल् लिङ्ग-नाशान् गम्भीरां ह्रस्व-जाम् अपि । षट् काचा नकुलान्धश् च याप्याः शेषांस् तु साधयेत् ॥ ३३ ॥ १२.३३cv षट् काचा नकुलान्ध्यश् च द्वा-दशेति गदा दृष्टौ निर्दिष्टाः सप्त-विंशतिः ॥ ३३ऊ̆अब् ॥ अध्याय 13[सम्पाद्यताम्] तिमिरं काच-तां याति काचो ऽप्य् आन्ध्यम् उपेक्षया । नेत्र-रोगेष्व् अतो घोरं तिमिरं साधयेद् द्रुतम् ॥ १ ॥ तुलां पचेत जीवन्त्या द्रोणे ऽपां पाद-शेषिते । तत्-क्वाथे द्वि-गुण-क्षीरं घृत-प्रस्थं विपाचयेत् ॥ २ ॥ १३.२cv तत्-क्वाथे द्वि-गुणं क्षीरं प्रपौण्डरीक-काकोली-पिप्पली-लोध्र-सैन्धवैः । शताह्वा-मधुक-द्राक्षा-सिता-दारु-फल-त्रयैः ॥ ३ ॥ कार्षिकैर् निशि तत् पीतं तिमिरापहरं परम् । द्राक्षा-चन्दन-मञ्जिष्ठा-काकोली-द्वय-जीवकैः ॥ ४ ॥ १३.४bv तिमिराणां हरं परम् सिता-शतावरी-मेदा-पुण्ड्राह्व-मधुकोत्पलैः । पचेज् जीर्ण-घृत-प्रस्थं सम-क्षीरं पिचून्मितैः ॥ ५ ॥ १३.५cv पचेज् जीर्णं घृत-प्रस्थं हन्ति तत् काच-तिमिर-रक्त-राजी-शिरो-रुजः । पटोल-निम्ब-कटुका-दार्वी-सेव्य-वरा-वृषम् ॥ ६ ॥ स-धन्वयास-त्रायन्ती-पर्पटं पालिकं पृथक् । प्रस्थम् आमलकानां च क्वाथयेन् नल्वणे ऽम्भसि ॥ ७ ॥ तद्-आढके ऽर्ध-पलिकैः पिष्टैः प्रस्थं घृतात् पचेत् । मुस्त-भूनिम्ब-यष्ट्य्-आह्व-कुटजोदीच्य-चन्दनैः ॥ ८ ॥ १३.८av तद्-आढके ऽर्ध-पलिकैर् १३.८bv घृत-प्रस्थं विपाचयेत् स-पिप्पलीकैस् तत् सर्पिर् घ्राण-कर्णास्य-रोग-जित् । विद्रधि-ज्वर-दुष्टारुर्-विसर्पापचि-कुष्ठ-नुत् ॥ ९ ॥ १३.९av स-व्योष-चव्यैस् तत् सर्पिर् १३.९bv घ्राण-कर्णाक्षि-रोग-जित् १३.९cv विद्रधि-ज्वर-दुष्टास्र- विशेषाच् छुक्र-तिमिर-नक्तान्ध्योष्णाम्ल-दाह-हृत् । त्रि-फलाष्ट-पलं क्वाथ्यं पाद-शेषं जलाढके ॥ १० ॥ १३.१०bv -नक्तान्ध्योष्णाम्ल-दाह-नुत् १३.१०dv पाद-शेषे जलाढके तेन तुल्य-पयस्केन त्रि-फला-पल-कल्क-वान् । अर्ध-प्रस्थो घृतात् सिद्धः सितया माक्षिकेण वा ॥ ११ ॥ युक्तं पिबेत् तत् तिमिरी तद्-युक्तं वा वरा-रसम् । यष्टीमधु-द्वि-काकोली-व्याघ्री-कृष्णामृतोत्पलैः ॥ १२ ॥ पालिकैः स-सिता-द्राक्षैर् घृत-प्रस्थं पचेत् समैः । अजा-क्षीर-वरा-वसा-मार्कव-स्व-रसैः पृथक् ॥ १३ ॥ महा-त्रैफलम् इत्य् एतत् परं दृष्टि-विकार-जित् । त्रैफलेनाथ हविषा लिहानस् त्रि-फलां निशि ॥ १४ ॥ १३.१४bv परं दृष्टि-विकार-नुत् यष्टीमधुक-संयुक्तां मधुना च परिप्लुताम् । मासम् एकं हिताहारः पिबन्न् आमलकोदकम् ॥ १५ ॥ सौपर्णं लभते चक्षुर् इत्य् आह भग-वान् निमिः । ताप्यायो-हेम-यष्ट्य्-आह्व-सिता-जीर्णाज्य-माक्षिकैः ॥ १६ ॥ संयोजिता यथा-कामं तिमिर-घ्नी वरा वरा । स-घृतं वा वरा-क्वाथं शीलयेत् तिमिरामयी ॥ १७ ॥ अपूप-सूप-सक्तून् वा त्रि-फला-चूर्ण-संयुतान् । पायसं वा वरा-युक्तं शीतं स-मधु-शर्करम् ॥ १८ ॥ १३.१८av अपूप-तक्र-सक्तून् वा प्रातर् भक्तस्य वा पूर्वम् अद्यात् पथ्यां पृथक् पृथक् । मृद्वीका-शर्करा-क्षौद्रैः सततं तिमिरातुरः ॥ १९ ॥ १३.१९av प्रातर् भुक्तस्य वा पूर्वम् स्रोतो-जांशांश् चतुः-षष्टिं ताम्रायो-रूप्य-काञ्चनैः । युक्तान् प्रत्य्-एकम् एकांशैर् अन्ध-मूषोदर-स्थितान् ॥ २० ॥ ध्मापयित्वा समावृत्तं ततस् तच् च निषेचयेत् । रस-स्कन्ध-कषायेषु सप्त-कृत्वः पृथक् पृथक् ॥ २१ ॥ वैडूर्य-मुक्ता-शङ्खानां त्रिभिर् भागैर् युतं ततः । चूर्णाञ्जनं प्रयुञ्जीत तत् सर्व-तिमिरापहम् ॥ २२ ॥ १३.२२dv तत् सर्वं तिमिरापहम् मांसी-त्रि-जातकायः-कुङ्कुम-नीलोत्पलाभया-तुत्थैः । सित-काच-शङ्ख-फेनक-मरिचाञ्जन-पिप्पली-मधुकैः ॥ २३ ॥ चन्द्रे ऽश्विनी-स-नाथे सु-चूर्णितैर् अञ्जयेद् युगलं अक्ष्णोः । तिमिरार्म-रक्त-राजी-कण्डू-काचादि-शमम् इच्छन् ॥ २४ ॥ मरिच-वर-लवण-भागौ भागौ द्वौ कण-समुद्र-फेनाभ्याम् । सौवीर-भाग-नवकं चित्रायां चूर्णितं कफामय-जित् ॥ २५ ॥ १३.२५dv चित्रा-संचूर्णितं कफामय-जित् मनोह्वा-तुत्थ-कस्तूरी-मांसी-मलय-रोचनाः । दश-कर्पूर-संयुक्तम् अशीति-गुणम् अञ्जनम् ॥ २५+(१) ॥ १३.२५+(१)च्व् दर-कर्पूर-संयुक्तम् पिष्टं चित्राश्विनी-पुष्ये षड्-विधे तिमिरे हितम् । प्रसादनं च दृष्टेः स्याच् चक्षुषेणावभाषितम् ॥ २५+(२) ॥ द्राक्षा-मृणाली-स्व-रसे क्षीर-मद्य-वसासु च । पृथक् दिव्याप्सु स्रोतो-जं सप्त-कृत्वो निषेचयेत् ॥ २६ ॥ तच् चूर्णितं स्थितं शङ्खे दृक्-प्रसादनम् अञ्जनम् । शस्तं सर्वाक्षि-रोगेषु विदेह-पति-निर्मितम् ॥ २७ ॥ १३.२७av तच् चूर्णितं घृतं शङ्खे निर्दग्धं बादराङ्गारैस् तुत्थं चेत्थं निषेचितम् । क्रमाद् अजा-पयः-सर्पिः-क्षौद्रे तस्मात् पल-द्वयम् ॥ २८ ॥ १३.२८bv तुत्थं चैवं निषेचितम् १३.२८cv क्रमाच् छाग-पयः-सर्पिः- कार्षिकैस् ताप्य-मरिच-स्रोतो-ज-कटुका-नतैः । पटु-लोध्र-शिला-पथ्या-कणैलाञ्जन-फेनकैः ॥ २९ ॥ युक्तं पलेन यष्ट्याश् च मूषान्तर्-ध्मात-चूर्णितम् । हन्ति काचार्म-नक्तान्ध्य-रक्त-राजीः सु-शीलितः ॥ ३० ॥ चूर्णो विशेषात् तिमिरं भास्-करो भास्-करो यथा । त्रिंशद्-भागा भुजङ्गस्य गन्ध-पाषाण-पञ्चकम् ॥ ३१ ॥ शुल्ब-तालकयोर् द्वौ द्वौ वङ्गस्यैको ऽञ्जनात् त्रयम् । अन्ध-मूषी-कृतं ध्मातं पक्वं वि-मलम् अञ्जनम् ॥ ३२ ॥ १३.३२av शुल्ब-तारकयोर् द्वौ द्वौ १३.३२cv अन्ध-मूषा-गतं ध्मातं तिमिरान्त-करं लोके द्वितीय इव भास्-करः ॥ ३३अब् ॥ १३.३३av तिमिरापहरं लोके गो-मूत्रे छगण-रसे ऽम्ल-काञ्जिके च स्त्री-स्तन्ये ॥ ३३च् ॥ १३.३३cv गो-मूत्रे छगल-रसे ऽम्ल-काञ्जिके च हविषि विषे च माक्षिके च ॥ ३३द् ॥ यत् तुत्थं ज्वलितम् अनेक-शो निषिक्तं ॥ ३३ए ॥ तत् कुर्याद् गरुड-समं नरस्य चक्षुः ॥ ३३f ॥ तुत्थं स-काशं कनकं स-फलं शङ्ख-शिला-गैरिकम् अञ्जनं च । नरः कपाल-सहि-कूङ्कुडाण्डं सप्त-द्वि-सप्त-त्रि-समयो गतः ॥ ३३+१ ॥ भृङ्गोद्भव-स्व-रस-भावितम् आज-दुग्धे मूत्रे गवाम् पयसि च त्रि-फला-कषाये । द्राक्षा-रसे च परिशुद्धम् इति क्रमेण सौवीरम् अञ्जनम् इदं तिमिरं निहन्ति ॥ ३३+२ ॥ श्रेष्ठा-जलं भृङ्ग-रसं स-विषाज्यम् अजा-पयः । यष्टी-रसं च यत् सीसं सप्त-कृत्वः पृथक् पृथक् ॥ ३४ ॥ १३.३४av श्रेष्ठा-रसं भृङ्ग-रसं तप्तं तप्तं पायितं तच्-छलाका नेत्रे युक्ता साञ्जनान्-अञ्जना वा । तैमिर्यार्म-स्राव-पैच्छिल्य-पैल्लं कण्डूं जाड्यं रक्त-राजीं च हन्ति ॥ ३५ ॥ रसेन्द्र-भुजगौ तुल्यौ तयोस् तुल्यम् अथाञ्जनम् । ईषत्-कर्पूर-संयुक्तम् अञ्जनं तिमिरापहम् ॥ ३६ ॥ १३.३६cv ईषत्-कर्पूर-सहितम् १३.३६dv अञ्जनं तिमिरे वरम् १३.३६dv अञ्जनं नयनामृतम् यो गृध्रस् तरुण-रवि-प्रकाश-गल्लस् तस्यास्यं समय-मृतस्य गो-शकृद्भिः । निर्दग्धं सम-घृतम् अञ्जनं च पेष्यं योगो ऽयं नयन-बलं करोति गार्ध्रम् ॥ ३७ ॥ कृष्ण-सर्प-वदने स-हविष्कं दग्धम् अञ्जन-निःसृत-धूमम् । चूर्णितं नलद-पत्त्र-विमिश्रं भिन्न-तारम् अपि रक्षति चक्षुः ॥ ३८ ॥ १३.३८bv दग्धम् अञ्जन-निर्गत-धूमम् १३.३८cv योजितं नलद-पत्त्र-विमिश्रं नागाञ्जनाश्माल-शिलार्क-वङ्गैस् त्रिंशद्-द्वि-पञ्च-द्वयम् अ-द्विकैकैः । अन्ध-मूषी-कृतैश् छाग-पयो-निषिक्तैर् दृष्टेर् इदं भास्-करम् अञ्जनं स्यात् ॥ ३८+१ ॥ स्रोतो-ऽश्म-वीरं ... वेष्ट्याजमोदा-वट-च्छदैः । षट्कं तिमिर-जित् क्लिष्टं मृल्-लिप्तं गो-मयाग्निना ॥ ३८+२ ॥ ताम्रायस्-कान्त-गन्धाह्वा-तार्क्षा यत् सु-च्छलं रजः । लोहे भृङ्गरजो भृष्टं सप्ताहं दृष्टि-रोग-जित् ॥ ३८+३ ॥ १३.३८+३bv -तार्क्ष्या यत् सु-च्छलं रजः कृष्ण-सर्पं मृतं न्यस्य चतुरश् चापि वृश्चिकान् । क्षीर-कुम्भे त्रि-सप्ताहं क्लेदयित्वा प्रमन्थयेत् ॥ ३९ ॥ १३.३९dv क्लेदयित्वानु मन्थयेत् १३.३९dv क्लेदयित्वाथ मन्थयेत् तत्र यन् नव-नीतं स्यात् पुष्णीयात् तेन कुक्कुटम् । अन्धस् तस्य पुऋईषेण प्रेक्षते ध्रुवम् अञ्जनात् ॥ ४० ॥ कृष्ण-सर्प-वसा शङ्खः कतकात् फलम् अञ्जनम् । रस-क्रियेयम् अ-चिराद् अन्धानां दर्शन-प्रदा ॥ ४१ ॥ मरिचानि दशार्ध-पिचुस् ताप्यात् तुत्थात् पलं पिचुर् यष्ट्याः । क्षीरार्द्र-दग्धम् अञ्जनम् अ-प्रतिसाराख्यम् उत्तमं तिमिरे ॥ ४२ ॥ १३.४२cv मरिचानि दश द्वि-पलं अक्ष-बीज-मरिचामलक-त्वक्-तुत्थ-यष्टिमधुकैर् जल-पिष्टैः । छाययैव गुटिकाः परिशुष्का नाशयन्ति तिमिराण्य् अ-चिरेण ॥ ४३ ॥ मरिचामलक-जलोद्भव-तुत्थाञ्जन-ताप्य-धातुभिः क्रम-वृद्धैः । षण्-माक्षिक इति योगस् तिमिरार्म-क्लेद-काच-कण्डू-हन्ता ॥ ४४ ॥ १३.४४dv तिमिरार्म-क्लेद-काच-कण्डू-हा १३.४४dv तिमिरार्म-क्लेद-काच-कण्डू-घ्नः रत्नानि रूप्यं स्फटिकं सुवर्णं स्रोतो-ऽञ्जनं ताम्रम् अयः स-शङ्खं । कु-चन्दनं लोहित-गैरिकं च चूर्णाञ्जनं सर्व-दृग्-आमय-घ्नम् ॥ ४५ ॥ तिल-तैलम् अक्ष-तैलं भृङ्ग-स्व-रसो ऽसनाच् च निर्यूहः । आयस-पात्र-विपक्वं करोति दृष्टेर् बलं नस्यम् ॥ ४६ ॥ १३.४६dv करोति दृष्टेर् बलं नस्यात् दोषानुरोधेन च नैक-शस् तं स्नेहास्र-विस्रावण-रेक-नस्यैः । उपाचरेद् अञ्जन-मूर्ध-वस्ति-वस्ति-क्रिया-तर्पण-लेप-सेकैः ॥ ४७ ॥ सामान्यं साधनम् इदं प्रति-दोषम् अतः शृणु ॥ ४८अब् ॥ वात-जे तिमिरे तत्र दश-मूलाम्भसा घृतम् । क्षीरे चतुर्-गुणे श्रेष्ठा-कल्क-पक्वं पिबेत् ततः ॥ ४९ ॥ त्रि-फला-पञ्च-मूलानां कषायं क्षीर-संयुतम् । एरण्ड-तैल-संयुक्तं योजयेच् च विरेचनम् ॥ ५० ॥ १३.५०cv एरण्ड-तैल-संमिश्रं १३.५०dv योजयेत विरेचनम् स-मूल-जाल-जीवन्ती-तुलां द्रोणे ऽम्भसः पचेत् । अष्ट-भाग-स्थिते तस्मिंस् तैल-प्रस्थं पयः-समे ॥ ५१ ॥ १३.५१dv तैल-प्रस्थं पयः-समम् बला-त्रितय-जीवन्ती-वरी-मूलैः पलोन्मितैः । यष्टी-पलैश् चतुर्भिश् च लोह-पात्रे विपाचयेत् ॥ ५२ ॥ १३.५२av बला-त्रि-जात-जीवन्ती- लोह एव स्थितं मासं नावनाद् ऊर्ध्व-जत्रु-जान् । वात-पित्तामयान् हन्ति तद् विशेषाद् दृग्-आश्रयान् ॥ ५३ ॥ १३.५३av लोह-पात्र-स्थितं मासं १३.५३dv तद् विशेषाद् दृग्-आमयान् केशास्य-कन्धरा-स्कन्ध-पुष्टि-लावण्य-कान्ति-दम् । सितैरण्ड-जटा-सिंही-फल-दारु-वचा-नतैः ॥ ५४ ॥ १३.५४bv -पुष्टि-लावण्य-कान्ति-कृत् घोषया बिल्व-मूलैश् च तैलं पक्वं पयो-ऽन्वितम् । नस्यं सर्वोर्ध्व-जत्रूत्थ-वात-श्लेष्मामयार्ति-जित् ॥ ५५ ॥ १३.५५av शताह्वा-बिल्व-मूलैश् च वसाञ्जने च वैयाघ्री वाराही वा प्रशस्यते । गृध्राहि-कुक्कुटोत्था वा मधुकेनान्विता पृथक् ॥ ५६ ॥ प्रत्यञ्जने च स्रोतो-जं रस-क्षीर-घृते क्रमात् । निषिक्तं पूर्व-वद् योज्यं तिमिर-घ्नम् अन्-उत्तमम् ॥ ५७ ॥ १३.५७bv रस-क्षीर-घृतैः क्रमात् न चेद् एवं शमं याति ततस् तर्पणम् आचरेत् । शताह्वा-कुष्ठ-नलद-काकोली-द्वय-यष्टिभिः ॥ ५८ ॥ प्रपौण्डरीक-सरल-पिप्पली-देवदारुभिः । सर्पिर् अष्ट-गुण-क्षीरं पक्वं तर्पणम् उत्तमम् ॥ ५९ ॥ मेदसस् तद्-वद् ऐणेयाद् दुग्ध-सिद्धात् खजाहतात् । उद्धृतं साधितं तेजो मधुकोशीर-चन्दनैः ॥ ६० ॥ श्वाविच्-छल्यक-गोधानां दक्ष-तित्तिरि-बर्हिणाम् । पृथक् पृथग् अनेनैव विधिना कल्पयेद् वसाम् ॥ ६१ ॥ १३.६१av श्वाविच्-छल्यक-गोधानाम् १३.६१av श्वा-विष्किराक-गोधानाम् १३.६१bv ऋक्ष-तित्तिरि-बर्हिणाम् प्रसादनं स्नेहनं च पुट-पाकं प्रयोजयेत् । वात-पीनस-वच् चात्र निरूहं सानुवासनम् ॥ ६२ ॥ १३.६२dv निरूहं चानुवासनम् पित्त-जे तिमिरे सर्पिर् जीवनीय-फल-त्रयैः । विपाचितं पाययित्वा स्निग्धस्य व्यधयेत् सिराम् ॥ ६३ ॥ शर्करैला-त्रिवृच्-चूर्णैर् मधु-युक्तैर् विरेचयेत् । सु-शीतान् सेक-लेपादीन् युञ्ज्यान् नेत्रास्य-मूर्धसु ॥ ६४ ॥ शारिवा-पद्मकोशीर-मुक्ता-शाबर-चन्दनैः । वर्तिः शस्ताञ्जने चूर्णस् तथा पत्त्रोत्पलाञ्जनैः ॥ ६५ ॥ १३.६५cv वर्तिः शस्ताञ्जनं चूर्णस् १३.६५dv तथा पद्मोत्पलाञ्जनैः स-नागपुष्प-कर्पूर-यष्ट्य्-आह्व-स्वर्ण-गैरिकैः । सौवीराञ्जन-तुत्थक-शृङ्गी-धात्री-फल-स्फटिक-कर्पूरम् ॥ ६६ ॥ पञ्चांशं पञ्चांशं त्र्य्-अंशम् अथैकांशम् अञ्जनं तिमिर-घ्नम् । नस्यं चाज्यं शृतं क्षीर-जीवनीय-सितोत्पलैः ॥ ६७ ॥ श्लेष्मोद्भवे ऽमृता-क्वाथ-वरा-कण-शृतं घृतम् । विध्येत् सिरां पीत-वतो दद्याच् चानु विरेचनम् ॥ ६८ ॥ क्वाथं पूगाभया-शुण्ठी-कृष्णा-कुम्भ-निकुम्भ-जम् । ह्रीवेर-दारु-द्वि-निशा-कृष्णा-कल्कैः पयो-ऽन्वितैः ॥ ६९ ॥ द्वि-पञ्च-मूल-निर्यूहे तैलं पक्वं च नावनम् । शङ्ख-प्रियङ्गु-नेपाली-कटु-त्रिक-फल-त्रिकैः ॥ ७० ॥ दृग्-वैमल्याय वि-मला वर्तिः स्यात् कोकिला पुनः । कृष्ण-लोह-रजो-व्योष-सैन्धव-त्रि-फलाञ्जनैः ॥ ७१ ॥ १३.७१bv वर्तिः स्यात् कौलिका पुनः शश-गो-खर-सिंहोष्ट्र-द्वि-जा लालाटम् अस्थि च । श्वेत-गो-वाल-मरिच-शङ्ख-चन्दन-फेनकम् ॥ ७२ ॥ पिष्टं स्तन्याज्य-दुग्धाभ्यां वर्तिस् तिमिर-शुक्र-जित् । रक्त-जे पित्त-वत् सिद्धिः शीतैश् चास्रं प्रसादयेत् ॥ ७३ ॥ मधूक-साराञ्जन-ताम्र-त्रि-कटुक-विडङ्ग-पौण्डरीकाणि । स-लवण-तुत्थ-त्रि-फला-लोध्राणि नभो-ऽम्बु-पिष्टानि ॥ ७३+१ ॥ वर्तिश् चतुर्-दशाङ्गी नयनामय-नाशनी शिला-स्तम्भे । लिखिता हिताय जगतस् तिमिरापहरी विशेषेण ॥ ७३+२ ॥ एक-गुणा मागधिका द्वि-गुणा च हरीतकी सलिल-पिष्टा । वर्तिर् इयं तिमिर-पटल-काच-कण्ड्व्-अस्र-हरी ॥ ७३+३ ॥ द्राक्षया नलद-लोध्र-यष्टिभिः शङ्ख-ताम्र-हिम-पद्म-पद्मकैः । सोत्पलैश् छगल-दुग्ध-वर्तितैर् अस्र-जं तिमिरम् आशु नश्यति ॥ ७४ ॥ १३.७४av द्राक्षया नलद-लोध्र-यष्टिका- १३.७४bv -शङ्ख-ताम्र-हिम-पद्म-पद्मकैः १३.७४bv -शङ्ख-ताम्र-हिम-पद्म-पत्त्रकैः संसर्ग-संनिपातोत्थे यथा-दोषोदयं क्रिया । सिद्धं मधूक-कृमिजिन्-मरिचामरदारुभिः ॥ ७५ ॥ स-क्षीरं नावनं तैलं पिष्टैर् लेपो मुखस्य च । नत-नीलोत्पलानन्ता-यष्ट्य्-आह्व-सुनिषण्णकैः ॥ ७६ ॥ साधितं नावने तैलं शिरो-वस्तौ च शस्यते । दद्याद् उशीर-निर्यूहे चूर्णितं कण-सैन्धवम् ॥ ७७ ॥ १३.७७av साधितं नावनं तैलं तत् स्रुतं स-घृतं भूयः पचेत् क्षौद्रं घने क्षिपेत् । शीते चास्मिन् हितम् इदं सर्व-जे तिमिरे ऽञ्जनम् ॥ ७८ ॥ १३.७८av तच् छृतं स-घृतं भूयः अस्थीनि मज्ज-पूर्णानि सत्-त्वानां रात्रि-चारिणाम् । स्रोतो-जाञ्जन-युक्तानि वहत्य् अम्भसि वासयेत् ॥ ७९ ॥ १३.७९cv स्रोतो-ऽञ्जनेन युक्तानि मासं विंशति-रात्रं वा ततश् चोद्धृत्य शोषयेत् । स-मेषशृङ्गी-पुष्पाणि स-यष्ट्य्-आह्वानि तान्य् अनु ॥ ८० ॥ १३.८०dv स-यष्ट्य्-आह्वानि तानि तु चूर्णितान्य् अञ्जनं श्रेष्ठं तिमिरे सांनिपातिके । काचे ऽप्य् एषा क्रिया मुक्त्वा सिरां यन्त्र-निपीडिताः ॥ ८१ ॥ १३.८१dv सिरा यन्त्र-निपीडिताः १३.८१dv सिरां यन्त्र-निपीडनात् आन्ध्याय स्युर् मला दद्यात् स्राव्ये त्व् अस्रे जलौकसः । गुडः फेनो ऽञ्जनं कृष्णा मरिचं कुङ्कुमाद् रजः ॥ ८२ ॥ १३.८२av आन्ध्याय स्युर् अतो दद्यात् रस-क्रियेयं स-क्षौद्रा काच-यापनम् अञ्जनम् । नकुलान्धे त्रि-दोषोत्थे तैमिर्य-विहितो विधिः ॥ ८३ ॥ १३.८३dv तैमिर्य-विधि-वत् क्रियाः रस-क्रिया घृत-क्षौद्र-गो-मय-स्व-रस-द्रुतैः । तार्क्ष्य-गैरिक-तालीशैर् निशान्धे हितम् अञ्जनम् ॥ ८४ ॥ १३.८४dv निशान्ध्ये हितम् अञ्जनम् दध्ना विघृष्टं मरिचं रात्र्य्-अन्धे ऽञ्जनम् उत्तमम् । करञ्जिकोत्पल-स्वर्ण-गैरिकाम्भो-ज-केसरैः ॥ ८५ ॥ १३.८५bv रात्र्य्-अन्धाञ्जनम् उत्तमम् १३.८५cv कारञ्जिकोत्पल-स्वर्ण- पिष्टैर् गो-मय-तोयेन वर्तिर् दोषान्ध-नासिनी । अजा-मूत्रेण वा कौन्ती-कृष्णा-स्रोतो-ज-सैन्धवैः ॥ ८६ ॥ १३.८६bv वर्तिर् दोषान्ध्य-नासिनी कालानुसारी-त्रि-कटु-त्रि-फलाल-मनःशिलाः । स-फेनाश् छाग-दुग्धेन रात्र्य्-अन्धे वर्तयो हिताः ॥ ८७ ॥ १३.८७dv रात्र्य्-आन्ध्ये वर्तयो हिताः संनिवेश्य यकृन्-मध्ये पिप्पलीर् अ-दहन् पचेत् । ताः शुष्का मधुना घृष्टा निशान्धे श्रेष्ठम् अञ्जनम् ॥ ८८ ॥ १३.८८dv निशान्ध्ये श्रेष्ठम् अञ्जनम् १३.८८dv नक्तान्ध्ये श्रेष्ठम् अञ्जनम् खादेच् च प्लीह-यकृती माहिषे तैल-सर्पिषा । घृते सिद्धानि जीवन्त्याः पल्लवानि च भक्षयेत् ॥ ८९ ॥ तथातिमुक्तकैरण्ड-शेफाल्य्-अभीरु-जानि च । भृष्टं घृतं कुम्भयोनेः पत्त्रैः पाने च पूजितम् ॥ ९० ॥ १३.९०cv सिद्धं घृतं कुम्भ-योनेः १३.९०dv पत्त्रैः पाने ऽति-पूजितम् धूमराख्याम्ल-पित्तोष्ण-विदाहे जीर्ण-सर्पिषा । स्निग्धं विरेचयेच् छीतैः शीतैर् दिह्याच् च सर्वतः ॥ ९१ ॥ गो-शकृद्-रस-दुग्धाज्यैर् विपक्वं शस्यते ऽञ्जनम् । स्वर्ण-गैरिक-तालीश-चूर्णावापा रस-क्रिया ॥ ९२ ॥ मेदा-शाबरकानन्ता-मञ्जिष्ठा-दार्वि-यष्टिभिः । क्षीराष्टांशं घृतं पक्वं स-तैलं नावनं हितम् ॥ ९३ ॥ तर्पणं क्षीर-सर्पिः स्याद् अ-शाम्यति सिरा-व्यधः । चिन्ताभिघात-भी-शोक-रौक्ष्यात् सोत्कटकासनात् ॥ ९४ ॥ १३.९४dv -रूक्षाम्ल-कटुकाशनात् विरेक-नस्य-वमन-पुट-पाकादि-विभ्रमात् । विदग्धाहार-वमनात् क्षुत्-तृष्णादि-विधारणात् ॥ ९५ ॥ अक्षि-रोगावसानाच् च पश्येत् तिमिर-रोगि-वत् । यथा-स्वं तत्र युञ्जीत दोषादीन् वीक्ष्य भेषजम् ॥ ९६ ॥ सूर्योपरागानल-विद्युद्-आदि-विलोकनेनोपहतेक्षणस्य । संतर्पणं स्निग्ध-हिमादि कार्यं तथाञ्जनं हेम घृतेन घृष्टम् ॥ ९७ ॥ चक्षू-रक्षायां सर्व-कालं मनुष्यैर् यत्नः कर्तव्यो जीविते यावद् इच्छा । व्यर्थो लोको ऽयं तुल्य-रात्रिन्-दिवानां पुंसाम् अन्धानां विद्यमाने ऽपि वित्ते ॥ ९८ ॥ त्रि-फला रुधिर-स्रुतिर् विशुद्धिर् मनसो निर्वृतिर् अञ्जनं स-नस्यम् । शकुनाशन-ता स-पाद-पूजा घृत-पानं च सदैव नेत्र-रक्षा ॥ ९९ ॥ १३.९९bv मनसो निर्वृतिर् अञ्जनं च नस्यम् १३.९९cv शयनासन-ता स-पाद-पूजा १३.९९cv शयनासन-तोष-पाद-पूजा अ-हिताद् अशनात् सदा निवृत्तिर् भृश-भास्-वच्-चल-सूक्ष्म-वीक्षणाच् च । मुनिना निमिनोपदिष्टम् एतत् परमं रक्षणम् ईक्षणस्य पुंसाम् ॥ १०० ॥ अध्याय 14[सम्पाद्यताम्] विध्येत् सु-जातं निष्-प्रेक्ष्यं लिङ्ग-नाशं कफोद्भवम् । आवर्तक्य्-आदिभिः षड्भिर् विवर्जितम् उपद्रवैः ॥ १ ॥ सो ऽ-संजातो हि विषमो दधि-मस्तु-निभस् तनुः । शलाकयावकृष्टो ऽपि पुनर् ऊर्ध्वं प्रपद्यते ॥ २ ॥ १४.२dv पुनर् ऊर्ध्वं प्रवर्तते करोति वेदनां तीव्रां दृष्टिं च स्थगयेत् पुनः । श्लेष्मलैः पूर्यते चाशु सो ऽन्यैः सोपद्रवश् चिरात् ॥ ३ ॥ १४.३dv सो ऽन्यैः सोपद्रवैश् चिरात् श्लैष्मिको लिङ्ग-नाशो हि सित-त्वाच् छ्लेष्मणः सितः । तस्यान्य-दोषाभिभवाद् भवत्य् आ-नील-ता गदः ॥ ४ ॥ १४.४dv भवत्य् आ-नील-ता गदे १४.४dv भवत्य् आ-नीलिका गदे तत्रावर्त-चला दृष्टिर् आवर्तक्य् अरुणासिता । शर्करार्क-पयो-लेश-निचितेव घनाति च ॥ ५ ॥ १४.५bv आवर्तक्य् अरुणा सिता राजी-मती दृङ् निचिता शालि-शूकाभ-राजिभिः । विषम-च्छिन्न-दग्धाभा स-रुक् छिन्नांशुका स्मृता ॥ ६ ॥ दृष्टिः कांस्य-सम-च्छाया चन्द्रकी चन्द्रकाकृतिः । छत्त्राभा नैक-वर्णा च छत्त्रकी नाम नीलिका ॥ ७ ॥ न विध्येद् अ-सिरार्हाणां न तृट्-पीनस-कासिनाम् । ना-जीर्णि-भीरु-वमित-शिरः-कर्णाक्षि-शूलिनाम् ॥ ८ ॥ १४.८bv न दृक्-पीनस-कासिनाम् अथ साधारणे काले शुद्ध-संभोजितात्मनः । देशे प्रकाशे पूर्वाह्णे भिषग् जानूच्च-पीठ-गः ॥ ९ ॥ यन्त्रितस्योपविष्टस्य स्विन्नाक्षस्य मुखानिलैः । अङ्गुष्ठ-मृदिते नेत्रे दृष्टौ दृष्ट्वोत्प्लुतं मलम् ॥ १० ॥ स्वां नासां प्रेक्षमाणस्य निष्-कम्पं मूर्ध्नि धारिते । कृष्णाद् अर्धाङ्गुलं मुक्त्वा तथार्धार्धम् अपाङ्गतः ॥ ११ ॥ १४.११av स्व-नासां प्रेक्षमाणस्य १४.११dv तद् अर्धार्धम् अपाङ्गतः तर्जनी-मध्यमाङ्गुष्ठैः शलाकां निश्-चलं धृताम् । दैव-च्छिद्रं नयेत् पार्श्वाद् ऊर्ध्वम् आमन्थयन् इव ॥ १२ ॥ सव्यं दक्षिण-हस्तेन नेत्रं सव्येन चेतरत् । विध्येत् सु-विद्धे शब्दः स्याद् अ-रुक् चाम्बु-लव-स्रुतिः ॥ १३ ॥ सान्त्वयन्न् आतुरं चानु नेत्रं स्तन्येन सेचयेत् । शलाकायास् ततो ऽग्रेण निर्लिखेन् नेत्र-मण्डलम् ॥ १४ ॥ १४.१४dv निर्लिखेद् दृष्टि-मण्डलम् अ-बाधमानः शनकैर् नासां प्रति नुदंस् ततः । उच्छिङ्घनाच् चापहरेद् दृष्टि-मण्डल-गं कफम् ॥ १५ ॥ १४.१५cv उच्छिङ्खनाच् चापहरेद् स्थिरे दोषे चले वाति स्वेदयेद् अक्षि बाह्यतः । अथ दृष्टेषु रूपेषु शलाकाम् आहरेच् छनैः ॥ १६ ॥ १४.१६av स्थिरे दोषे चले वापि घृताप्लुतं पिचुं दत्त्वा बद्धाक्षं शाययेत् ततः । विद्धाद् अन्येन पार्श्वेन तम् उत्तानं द्वयोर् व्यधे ॥ १७ ॥ १४.१७cv व्यधाद् अन्येन पार्श्वेन निवाते शयने ऽभ्यक्त-शिरः-पादं हिते रतम् । क्षवथुं कासम् उद्गारं ष्ठीवनं पानम् अम्भसः ॥ १८ ॥ १४.१८bv -शिरो-गात्रं हिते रतम् अधो-मुख-स्थितिं स्नानं दन्त-धावन-भक्षणम् । सप्ताहं नाचरेत् स्नेह-पीत-वच् चात्र यन्त्रणा ॥ १९ ॥ शक्तितो लङ्घयेत् सेको रुजि कोष्णेन सर्पिषा । स-व्योषामलकं वाट्यम् अश्नीयात् स-घृतं द्रवम् ॥ २० ॥ विलेपीं वा त्र्य्-अहाच् चास्य क्वाथैर् मुक्त्वाक्षि सेचयेत् । वात-घ्नैः सप्तमे त्व् अह्नि सर्व-थैवाक्षि मोचयेत् ॥ २१ ॥ यन्त्रणाम् अनुरुध्येत दृष्टेर् आ-स्थैर्य-लाभतः । रूपाणि सूक्ष्म-दीप्तानि सहसा नावलोकयेत् ॥ २२ ॥ शोफ-राग-रुजादीनाम् अधिमन्थस्य चोद्भवः । अ-हितैर् वेध-दोषाच् च यथा-स्वं तान् उपाचरेत् ॥ २३ ॥ १४.२३cv अ-हितैर् वेध्य-दोषाच् च १४.२३dv यथा-स्वं तान् उपक्रमेत् कल्किताः स-घृता दूर्वा-यव-गैरिक-शारिवाः । मुखालेपे प्रयोक्तव्या रुजा-रागोपशान्तये ॥ २४ ॥ स-सर्षपास् तिलास् तद्-वन् मातुलुङ्ग-रसाप्लुताः । पयस्या-शारिवा-पत्त्र-मञ्जिष्ठा-मधुयष्टिभिः ॥ २५ ॥ अजा-क्षीर-युतैर् लेपः सुखोष्णः शर्म-कृत् परम् । लोध्र-सैन्धव-मृद्वीका-मधुकैश् छागलं पयः ॥ २६ ॥ १४.२६av अजा-क्षीरान्वितैर् लेपः शृतम् आश्च्योतनं योज्यं रुजा-राग-विनाशनम् । मधुकोत्पल-कुष्ठैर् वा द्राक्षा-लाक्षा-सितान्वितैः ॥ २७ ॥ १४.२७cv मधुकोत्पल-कुष्ठैला- १४.२७dv द्राक्षा-लाक्षा-रसान्वितैः १४.२७dv -द्राक्षा-लाक्षा-सितान्वितैः १४.२७dv -द्राक्षा-लाक्षा-रसान्वितैः वात-घ्न-सिद्धे पयसि शृतं सर्पिश् चतुर्-गुणे । पद्मकादि-प्रतीवापं सर्व-कर्मसु शस्यते ॥ २८ ॥ सिरां तथान्-उपशमे स्निग्ध-स्विन्नस्य मोक्षयेत् । मन्थोक्तां च क्रियां कुर्याद् वेधे रूढे ऽञ्जनं मृदु ॥ २९ ॥ १४.२९dv व्यधे रूढे ऽञ्जनं मृदु आढकी-मूल-मरिच-हरिताल-रसाञ्जनैः । विद्धे ऽक्ष्णि स-गुडा वर्तिर् योज्या दिव्याम्बु-पेषिता ॥ ३० ॥ जाती-शिरीष-धव-मेषविषाणि-पुष्प-वैडूर्य-मौक्तिक-फलं पयसा सु-पिष्टम् । आजेन ताम्रम् अमुना प्रतनु प्रदिग्धं सप्ताहतः पुनर् इदं पयसैव पिष्टम् ॥ ३१ ॥ १४.३१av जाती-शिरीष-धव-मेषविषाण-पुष्प- पिण्डाञ्जनं हितम् अन्-आतप-शुष्कम् अक्ष्णि विद्धे प्रसाद-जननं बल-कृच् च दृष्टेः । स्रोतो-ज-विद्रुम-शिलाम्बु-धि-फेन-तीक्ष्णैर् अस्यैव तुल्यम् उदितं गुण-कल्पनाभिः ॥ ३२ ॥ १४.३२cv स्रोतो-ज-विद्रुम-शिलार्णव-फेन-तीक्ष्णैर् अध्याय 15[सम्पाद्यताम्] वातेन नेत्रे ऽभिष्यण्णे नासानाहो ऽल्प-शोफ-ता । शङ्खाक्षि-भ्रू-ललाटस्य तोद-स्फुरण-भेदनम् ॥ १ ॥ १५.१av वातेन नेत्रे ऽभिष्यन्दे १५.१cv शङ्खाक्षि-भ्रू-ललाटास्य- १५.१dv -तोद-स्फुरण-भेदनम् शुष्काल्पा दूषिका शीतम् अच्छं चाश्रु चला रुजः । निमेषोन्मेषणं कृच्छ्राज् जन्तूनाम् इव सर्पणम् ॥ २ ॥ १५.२bv अच्छम् अश्रु चला रुजः अक्ष्य् आध्मातम् इवाभाति सूक्ष्मैः शल्यैर् इवाचितम् । स्निग्धोष्णैश् चोपशमनं सो ऽभिष्यन्द उपेक्षितः ॥ ३ ॥ १५.३cv स्निग्धोष्णेच्छोपशमनं अधिमन्थो भवेत् तत्र कर्णयोर् नदनं भ्रमः । अरण्येव च मथ्यन्ते ललाटाक्षि-भ्रुवादयः ॥ ४ ॥ हताधिमन्थः सो ऽपि स्यात् प्रमादात् तेन वेदनाः । अनेक-रूपा जायन्ते व्रणो दृष्टौ च दृष्टि-हा ॥ ५ ॥ मन्याक्षि-शङ्खतो वायुर् अन्यतो वा प्रवर्तयन् । व्यथां तीव्राम् अ-पैच्छिल्य-राग-शोफं विलोचनम् ॥ ६ ॥ १५.६bv अन्यतो वा प्रवर्तयेत् संकोचयति पर्य्-अश्रु सो ऽन्यतो-वात-संज्ञितः । तद्-वज् जिह्मं भवेन् नेत्रम् ऊनं वा वात-पर्यये ॥ ७ ॥ १५.७cv तद्-वज् जिह्मं भवेन् नेत्रं १५.७cv तद्-वन् नेत्रं भवेज् जिह्मम् १५.७dv शूनं वा वात-पर्यये दाहो धूमायनं शोफः श्याव-ता वर्त्मनो बहिः । अन्तः-क्लेदो ऽश्रु पीतोष्णं रागः पीताभ-दर्शनम् ॥ ८ ॥ क्षारोक्षित-क्षताक्षि-त्वं पित्ताभिष्यन्द-लक्षणम् । ज्वलद्-अङ्गार-कीर्णाभं यकृत्-पिण्ड-सम-प्रभम् ॥ ९ ॥ अधिमन्थे भवेन् नेत्रं स्यन्दे तु कफ-संभवे । जाड्यं शोफो महान् कण्डूर् निद्रान्नान्-अभिनन्दनम् ॥ १० ॥ सान्द्र-स्निग्ध-बहु-श्वेत-पिच्छा-वद्-दूषिकाश्रु-ता । अधिमन्थे नतं कृष्णम् उन्नतं शुक्ल-मण्डलम् ॥ ११ ॥ १५.११bv -पिच्छा-वद्-दूषिकास्र-ता प्रसेको नासिकाध्मानं पांसु-पूर्णम् इवेक्षणम् । रक्ताश्रु-राजी-दूषीका-रक्त-मण्डल-दर्शनम् ॥ १२ ॥ १५.१२cv रक्तास्र-राजी-दूषीका- १५.१२dv -शुक्ल-मण्डल-दर्शनम् रक्त-स्यन्देन नयनं स-पित्त-स्यन्द-लक्षणम् । मन्थे ऽक्षि ताम्र-पर्य्-अन्तम् उत्पाटन-समान-रुक् ॥ १३ ॥ रागेण बन्धूक-निभं ताम्यति स्पर्शना-क्षमम् । असृङ्-निमग्नारिष्टाभं कृष्णम् अग्न्य्-आभ-दर्शनम् ॥ १४ ॥ अधिमन्था यथा-स्वं च सर्वे स्यन्दाधिक-व्यथाः । शङ्ख-दन्त-कपोलेषु कपाले चाति-रुक्-कराः ॥ १५ ॥ वात-पित्तातुरं घर्ष-तोद-भेदोपदेह-वत् । रूक्ष-दारुण-वर्त्माक्षि कृच्छ्रोन्मील-निमीलनम् ॥ १६ ॥ १५.१६av वात-पित्तोत्तरं घर्ष- विकूणन-विशुष्क-त्व-शीतेच्छा-शूल-पाक-वत् । उक्तः शुष्कादि-पाको यं स-शोफः स्यात् त्रिभिर् मलैः ॥ १७ ॥ १५.१७av विकूणनं विशुष्कं च १५.१७av विकूणेन विशुष्क-त्वं १५.१७bv शीतेच्छा-शूल-पाक-वत् स-रक्तैस् तत्र शोफो ऽति-रुग्-दाह-ष्ठीवनादि-मान् । पक्वोदुम्बर-संकाशं जायते शुक्ल-मण्डलम् ॥ १८ ॥ अश्रूष्ण-शीत-विशद-पिच्छिलाच्छ-घनं मुहुः । अल्प-शोफे ऽल्प-शोफस् तु पाको ऽन्यैर् लक्षणैस् तथा ॥ १९ ॥ १५.१९cv अल्प-शोफो ऽल्प-शोफस् तु अक्षि-पाकात्यये शोफः संरम्भः कलुषाश्रु-ता । कफोपदिग्धम् असितं सितं प्रक्लेद-राग-वत् ॥ २० ॥ १५.२०cv कफेन दिग्धम् असितं दाहो दर्शन-संरोधो वेदनाश् चान्-अवस्थिताः । अन्न-सारो ऽम्ल-तां नीतः पित्त-रक्तोल्बणैर् मलैः ॥ २१ ॥ सिराभिर् नेत्रम् आरूढः करोति श्याव-लोहितम् । स-शोफ-दाह-पाकाश्रु भृशं चाविल-दर्शनम् ॥ २२ ॥ अम्लोषितो ऽयम् इत्य् उक्ता गदाः षो-डश सर्व-गाः । हताधिमन्थम् एतेषु साक्षि-पाकात्ययं त्यजेत् ॥ २३ ॥ १५.२३cv हताधिमन्थं चैतेषु वातोद्भूतः पञ्च-रात्रेण दृष्टिं सप्ताहेन श्लेष्म-जातो ऽधिमन्थः । रक्तोत्पन्नो हन्ति तद्-वत् त्रि-रात्रान् मिथ्याचारात् पैत्तिकः सद्य एव ॥ २४ ॥ १५.२४bv सप्ताहेन श्लेष्म-जश् चाधिमन्थः अध्याय 16[सम्पाद्यताम्] प्राग्-रूप एव स्यन्देषु तीक्ष्णं गण्डूष-नावनम् । कारयेद् उपवासं च कोपाद् अन्य-त्र वात-जात् ॥ १ ॥ दाहोपदेह-रागाश्रु-शोफ-शान्त्यै बिडालकम् । कुर्यात् सर्व-त्र पत्त्रैला-मरिच-स्वर्ण-गैरिकैः ॥ २ ॥ स-रसाञ्जन-यष्ट्य्-आह्व-नत-चन्दन-सैन्धवैः । सैन्धवं नागरं तार्क्ष्यं भृष्टं मण्डेन सर्पिषः ॥ ३ ॥ १६.३dv घृष्टं मण्डेन सर्पिषः बदरी-पत्त्र-यष्ट्य्-आह्व-पथ्यामलक-तुत्थकम् । अन्तर्-धूमं दहेत् सद्यः कोपे तच्-चूर्णं वात-जे ॥ ३.१+१ ॥ वात-जे घृत-भृष्टं वा योज्यं शबर-देश-जम् । मांसी-पद्मक-कालीय-यष्ट्य्-आह्वैः पित्त-रक्तयोः ॥ ४ ॥ १६.४bv योज्यं शाबर-देश-जम् १६.४cv मांसी-पद्मक-काकोली- मनोह्वा-फलिनी-क्षौद्रैः कफे सर्वैस् तु सर्व-जे ॥ ५अब् ॥ सित-मरिच-भागम् एकं चतुर्-मनोह्वं द्विर् अष्ट-शाबरकम् ॥ ५च्द् ॥ संचूर्ण्य वस्त्र-बद्धं प्रकुपित-मात्रे ऽवगुण्ठनं नेत्रे ॥ ५एf ॥ १६.५एव् संचूर्ण्यम् अति-प्रबद्धं १६.५fव् प्रकुपित-मात्रे ऽवगुण्ठनम् इदं नेत्रे धातु-शुण्ठ्य्-अभया-तार्क्ष्यं बहिर्-लेपो ऽक्षि-रोग-हा ॥ ५.१(१)+१अब् ॥ १६.५.१(१)+१av धातु-शुण्ठ्य्-अभया-तार्क्ष्य- १६.५.१(१)+१bv -बहिर्-लेपो ऽक्षि-रोग-हा हरीतकी-सैन्धव-तार्क्ष्य-शीलैः स-गैरिकैः स्व-स्व-कर-प्रमृष्टैः । बहिः-प्रलेपं नयनस्य कुर्यात् सर्वाक्षि-रोग-प्रशमार्थम् एतत् ॥ ५.१(२)+१ ॥ आरण्याश् छगण-रसे पटावबद्धाः सु-स्विन्ना नख-वि-तुषी-कृताः कुलत्थाः । तच्-चूर्णं सकृद् अवचूर्णनान् निशीथे नेत्राणां विधमति सद्य एव कोपम् ॥ ६ ॥ १६.६av आरण्याश् छगण-रसे पटावनद्धाः घोषाभया-तुत्थक-यष्टि-लोध्रैर् मूती सु-सूक्ष्मैः श्लथ-वस्त्र-बद्धैः । ताम्र-स्थ-धान्याम्ल-निमग्न-मूर्तिर् अर्तिं जयत्य् अक्षिणि नैक-रूपाम् ॥ ७ ॥ १६.७av घोषाभया-तुत्थक-यष्टि-लोध्रैः १६.७av व्योषाभया-तुत्थक-यष्टि-लोध्रैर् १६.७bv गुण्डी सु-सूक्ष्मैः श्लथ-वस्त्र-बद्धैः १६.७bv पिष्टैः सु-सूक्ष्मैः श्लथ-वस्त्र-बद्धैः १६.७cv ताम्राच्छ-धान्याम्ल-निमग्न-मूर्तिर् षो-डशभिः सलिल-पलैः पलं तथैकं कटङ्कटेर्याः सिद्धम् । सेको ऽष्ट-भाग-शिष्टः क्षौद्र-युतः सर्व-दोष-कुपिते नेत्रे ॥ ८ ॥ १६.८dv क्षौद्र-युतः सर्व-दोष-प्रकुपिते नेत्रे वात-पित्त-कफ-संनिपात-जां नेत्रयोर् बहु-विधाम् अपि व्यथाम् । शीघ्रम् एव जयति प्रयोजितः शिग्रु-पल्लव-रसः स-माक्षिकः ॥ ९ ॥ तरुणम् उरुबूक-पत्त्रं मूलं च विभिद्य सिद्धम् आजे क्षीरे । वाताभिष्यन्द-रुजं सद्यो विनिहन्ति सक्तु-पिण्डिका चोष्णा ॥ १० ॥ १६.१०bv मूलं च विचूर्ण्य सिद्धम् आजे क्षीरे आश्च्योतनं मारुत-जे क्वाथो बिल्वादिभिर् हितः । कोष्णः सहैरण्ड-जटा-बृहती-मधु-शिग्रुभिः ॥ ११ ॥ ह्रीवेर-वक्र-शार्ङ्गष्टोदुम्बर-त्वक्षु साधितम् । साम्भसा पयसाजेन शूलाश्च्योतनम् उत्तमम् ॥ १२ ॥ १६.१२bv ंदुम्बर-त्वक्-प्रसाधितम् १६.१२bv ंदुम्बर-प्लक्ष-साधितम् लोध्रामलक-रसाञ्ज[न]-बिम्बितिका-पत्त्र-तुबरिका-तुत्थैः । आश्च्योतनम् इदम् अक्ष्णोः प्रसह्य सद्यः प्रकोप-हरम् ॥ १२+१ ॥ मञ्जिष्ठा-रजनी-लाक्षा-द्राक्षर्द्धि-मधुकोत्पलैः । क्वाथः स-शर्करः शीतः सेचनं रक्त-पित्त-जित् ॥ १३ ॥ १६.१३bv -द्राक्षा-द्वि-मधुकोत्पलैः कसेरु-यष्ट्य्-आह्व-रजस् तान्तवे शिथिलं स्थितम् । अप्सु दिव्यासु निहितं हितं स्यन्दे ऽस्र-पित्त-जे ॥ १४ ॥ १६.१४bv तान्तवे शिथिले स्थितम् पुण्ड्र-यष्टी-निशा-मूती प्लुता स्तन्ये स-शर्करे । छाग-दुग्धे ऽथ-वा दाह-रुग्-रागाश्रु-निवर्तनी ॥ १५ ॥ श्वेत-लोध्रं स-मधुकं घृत-भृष्टं सु-चूर्णितम् । वस्त्र-स्थं स्तन्य-मृदितं पित्त-रक्ताभिघात-जित् ॥ १६ ॥ नागर-त्रि-फला-निम्ब-वासा-लोध्र-रसः कफे । कोष्णम् आश्च्योतनं मिश्रैर् भेषजैः सांनिपातिके ॥ १७ ॥ १६.१७bv -वासा-लोध्र-रसाः कफे १६.१७bv -वासा-लोध्र-रसं कफे सर्पिः पुराणं पवने पित्ते शर्करयान्वितम् । व्योष-सिद्धं कफे पीत्वा यव-क्षारावचूर्णितम् ॥ १८ ॥ १६.१८bv पित्ते शर्करया युतम् स्रावयेद् रुधिरं भूयस् ततः स्निग्धं विरेचयेत् । आनूप-वेसवारेण शिरो-वदन-लेपनम् ॥ १९ ॥ उष्णेन शूले दाहे तु पयः-सर्पिर्-युतैर् हिमैः । तिमिर-प्रतिषेधं च वीक्ष्य युञ्ज्याद् यथा-यथम् ॥ २० ॥ अयम् एव विधिः सर्वो मन्थादिष्व् अपि शस्यते । अ-शान्तौ सर्व-था मन्थे भ्रुवोर् उपरि दाहयेत् ॥ २१ ॥ रूप्यं रूक्षेण गो-दध्ना लिम्पेन् नील-त्वम् आगते । शुष्के तु मस्तुना वर्तिर् वाताक्ष्य्-आमय-नाशिनी ॥ २२ ॥ १६.२२bv लिप्तं नील-त्वम् आगते १६.२२bv लिप्ते नील-त्वम् आगते सुमनः-कोरकाः शङ्खस् त्रि-फला मधुकं बला । पित्त-रक्तापहा वर्तिः पिष्टा दिव्येन वारिणा ॥ २३ ॥ १६.२३av सुमनः-क्षारकाः शङ्खस् सैन्धवं त्रि-फला व्योषं शङ्खनाभिः समुद्र-जः । फेन ऐलेयकं सर्जो वर्तिः श्लेष्माक्षि-रोग-नुत् ॥ २४ ॥ प्रपौण्डरीकं यष्ट्य्-आह्वं दार्वी चाष्ट-पलं पचेत् । जल-द्रोणे रसे पूते पुनः पक्वे घने क्षिपेत् ॥ २५ ॥ पुष्पाञ्जनाद् दश-पलं कर्षं च मरिचात् ततः । कृतश् चूर्णो ऽथ-वा वर्तिः सर्वाभिष्यन्द-संभवान् ॥ २६ ॥ हन्ति राग-रुजा-घर्षान् सद्यो दृष्टिं प्रसादयेत् । अयं पाशुपतो योगो रहस्यं भिषजां परम् ॥ २७ ॥ शुष्काक्षि-पाके हविषः पानम् अक्ष्णोश् च तर्पणम् । घृतेन जीवनीयेन नस्यं तैलेन वाणुना ॥ २८ ॥ १६.२८dv नस्यं तैलेन चाणुना परिषेको हितश् चात्र पयः कोष्णं स-सैन्धवम् । सर्पिर्-युक्तं स्तन्य-पिष्टम् अञ्जनं च महौषधम् ॥ २९ ॥ १६.२९cv सर्पिर्-युक्तं स्तन्य-घृष्टम् वसा वानूप-सत्-त्वोत्था किञ्-चित्-सैन्धव-नागरा । घृताक्तान् दर्पणे घृष्टान् केशान् मल्लक-संपुटे ॥ ३० ॥ १६.३०av वसा चानूप-सत्-त्वोत्था दग्ध्वाज्य-पिष्टा लोह-स्था सा मषी श्रेष्ठम् अञ्जनम् । स-शोफे वाल्प-शोफे च स्निग्धस्य व्यधयेत् सिराम् ॥ ३१ ॥ १६.३१cv स-शोफे चाल्प-शोफे च रेकः स्निग्धे पुनर् द्राक्षा-पथ्या-क्वाथ-त्रिवृद्-घृतैः । श्वेत-लोध्रं घृते भृष्टं चूर्णितं तान्तव-स्थितम् ॥ ३२ ॥ १६.३२cv श्वेत-लोध्रं घृत-भृष्टं उष्णाम्बुना विमृदितं सेकः शूल-हरः परम् । दार्वी-प्रपौण्डरीकस्य क्वाथो वाश्च्योतने हितः ॥ ३३ ॥ १६.३३cv दार्व्याः प्रपौण्डरीकस्य यष्टी-हिमोत्पल-क्षीरैः कुर्यान् मूर्धस्य लेपनम् ॥ ३३+१अब् ॥ संधावांश् च प्रयुञ्जीत घर्ष-रागाश्रु-रुग्-घरान् ॥ ३३ऊ̆अब् ॥ ताम्रं लोहे मूत्र-घृष्टं प्रयुक्तं नेत्रे सर्पिर्-धूपितं वेदना-घ्नम् । ताम्रे घृष्टो गव्य-दध्नः सरो वा युक्तः कृष्णा-सैन्धवाभ्यां वरिष्ठः ॥ ३४ ॥ शङ्खं ताम्रे स्तन्य-घृष्टं घृताक्तैः शम्याः पत्त्रैर् धूपितं तद् यवैश् च । नेत्रे युक्तं हन्ति संधाव-संज्ञं क्षिप्रं घर्षं वेदनां चाति-तीव्राम् ॥ ३५ ॥ उदुम्बर-फलं लोहे घृष्टं स्तन्येन धूपितम् ॥ ३६अब् ॥ साज्यैः शमी-च्छदैर् दाह-शूल-रागाश्रु-हर्ष-जित् । शिग्रु-पल्लव-निर्यासः सु-घृष्टस् ताम्र-संपुटे ॥ ३७ ॥ १६.३७cv शिग्रु-पल्लव-निर्यासो १६.३७dv घृष्टस् ताम्रस्य संपुटे द्वि-निशा-त्रि-फला-मुस्तैः प्रमदा-दुग्ध-पेषितैः । सेकः स-शर्करा-क्षौद्रैर् अभिघात-रुजापहः ॥ ३७.१+१ ॥ १६.३७.१+१bv प्रमदा-दुग्ध-कल्कितैः निषिक्तं तुत्थकं वारान् गो-जले पञ्च-विंशतिम् । स्तन्ये वा छाग-दुग्धे वा सद्यः-कोपे तद् अञ्जनम् ॥ ३७.१+२ ॥ घृतेन धूपितो हन्ति शोफ-घर्षाश्रु-वेदनाः । तिलाम्भसा मृत्-कपालं कांस्ये घृष्टं सु-धूपितम् ॥ ३८ ॥ निम्ब-पत्त्रैर् घृताभ्यक्तैर् घर्ष-शूलाश्रु-राग-जित् । संधावेनाञ्जिते नेत्रे विगतौषध-वेदने ॥ ३९ ॥ स्तन्येनाश्च्योतनं कार्यं त्रिः परं नाञ्जयेच् च तैः । तालीश-पत्त्र-चपला-नत-लोह-रजो-ऽञ्जनैः ॥ ४० ॥ १६.४०dv -नत-लोह-रसाञ्जनैः जाती-मुकुल-कासीस-सैन्धवैर् मूत्र-पेषितैः । ताम्रम् आलिप्य सप्ताहं धारयेत् पेषयेत् ततः ॥ ४१ ॥ मूत्रेणैवानु गुटिकाः कार्याश् छाया-विशोषिताः । ताः स्तन्य-घृष्टा घर्षाश्रु-शोफ-कण्डू-विनाशनाः ॥ ४२ ॥ १६.४२av मूत्रेण चानु गुटिकाः १६.४२bv कुर्याच् छाया-विशोषिताः व्याघ्री-त्वङ्-मधुकं ताम्र-रजो ऽजा-क्षीर-कल्कितम् । शम्य्-आमलक-पत्त्राज्य-धूपितं शोफ-रुक्-प्रणुत् ॥ ४३ ॥ १६.४३bv -रजो ऽजा-क्षीर-पेषितम् अम्लोषिते प्रयुञ्जीत पित्ताभिष्यन्द-साधनम् । उत्क्लिष्टाः कफ-पित्तास्र-निचयोत्थाः कुकूणकः ॥ ४४ ॥ पक्ष्मोपरोधं शुष्काक्षि-पाकः पूयालसो बिसः । पोथक्य्-अम्लोषितो ऽल्पाख्यः स्यन्द-मन्था विनानिलात् ॥ ४५ ॥ एते ऽष्टा-दश पिल्लाख्या दीर्घ-कालानुबन्धिनः । चिकित्सा पृथग् एतेषां स्वं स्वम् उक्ताथ वक्ष्यते ॥ ४६ ॥ १६.४६dv स्वं स्वम् उक्ताथ कथ्यते पिल्ली-भूतेषु सामान्याद् अथ पिल्लाख्य-रोगिणः । स्निग्धस्य छर्दित-वतः सिरा-व्यध-हृतासृजः ॥ ४७ ॥ १६.४७bv अथ पिल्लाक्षि-रोगिणः विरिक्तस्य च वर्त्मानु निर्लिखेद् आ-विशुद्धितः । तुत्थकस्य पलं श्वेत-मरिचानि च विंशतिः ॥ ४८ ॥ १६.४८av विरिक्तस्य तु वर्त्मानु १६.४८bv विलिखेद् आ-विशुद्धितः त्रिंशता काञ्जिक-पलैः पिष्ट्वा ताम्रे निधापयेत् । पिल्लान् अ-पिल्लान् कुरुते बहु-वर्षोत्थितान् अपि ॥ ४९ ॥ तत् सेकेनोपदेहाश्रु-कण्डू-शोफांश् च नाशयेत् । करञ्ज-बीजं सुरसं सुमनः-कोरकाणि च ॥ ५० ॥ १६.५०dv सुमनः-क्षारकाणि च संक्षुद्य साधयेत् क्वाथे पूते तत्र रस-क्रिया । अञ्जनं पिल्ल-भैषज्यं पक्ष्मणां च प्ररोहणम् ॥ ५१ ॥ रसाञ्जनं सर्ज-रसो रीति-पुष्पं मनःशिला । समुद्र-फेनो लवणं गैरिकं मरिचानि च ॥ ५२ ॥ १६.५२bv जाती-पुष्पं मनःशिला १६.५२cv समुद्र-फेनं लवणं अञ्जनं मधुना पिष्टं क्लेद-कण्डू-घ्नम् उत्तमम् । अभया-रस-पिष्टं वा तगरं पिल्ल-नाशनम् ॥ ५३ ॥ भावितं बस्त-मूत्रेण स-स्नेहं देवदारु च । सैन्धव-त्रि-फला-कृष्णा-कटुका-शङ्खनाभयः ॥ ५४ ॥ १६.५४bv स-स्नेहं देवदारु वा स-ताम्र-रजसो वर्तिः पिल्ल-शुक्रक-नाशिनी । पुष्प-कासीस-चूर्णो वा सुरसा-रस-भावितः ॥ ५५ ॥ ताम्रे दशाहं तत् पैल्ल्य-पक्ष्म-शात-जिद् अञ्जनम् ॥ ५५ऊ̆अब् ॥ अलं च सौवीरकम् अञ्जनं च ताभ्यां समं ताम्र-रजः सु-सूक्ष्मम् । पिल्लेषु रोमाणि निषेवितो ऽसौ चूर्णः करोत्य् एक-शलाकयापि ॥ ५६ ॥ १६.५६bv ताभ्यां समं ताम्र-रजश् च सूक्ष्मम् १६.५६cv पिल्लेषु रोमाणि निषेवितो ऽयं लाक्षा-निर्गुण्डी-भृङ्ग-दार्वी-रसेन श्रेष्ठं कार्पासं भावितं सप्त-कृत्वः । दीपः प्रज्वाल्यः सर्पिषा तत्-समुत्था श्रेष्ठा पिल्लानां रोपणार्थे मषी सा ॥ ५७ ॥ १६.५७dv श्रेष्ठा पिल्लानां रोपणार्थं मषी सा वर्त्मावलेखं बहु-शस् तद्-वच् छोणित-मोक्षणम् ॥ ५८अब् ॥ पुनः पुनर् विरेकं च नित्यम् आश्च्योतनाञ्जनम् । नावनं धूम-पानं च पिल्ल-रोगातुरो भजेत् ॥ ५९ ॥ पूयालसे त्व् अ-शान्ते ऽन्ते दाहः सूक्ष्म-शलाकया । चतुर्-णवतिर् इत्य् अक्ष्णो हेतु-लक्षण-साधनैः ॥ ६० ॥ १६.६०av पूयालसे त्व् अ-शान्ते तु १६.६०cv चतुर्-णवतिर् इत्य् अक्ष्णोर् परस्-परम् अ-संकीर्णाः कार्त्स्न्येन गदिता गदाः । सर्व-दा च निषेवेत स्वस्थो ऽपि नयन-प्रियः ॥ ६१ ॥ पुराण-यव-गोधूम-शालि-षष्टिक-कोद्रवान् । मुद्गादीन् कफ-पित्त-घ्नान् भूरि-सर्पिः-परिप्लुतान् ॥ ६२ ॥ शाकं चैवं-विधं मांसं जाङ्गलं दाडिमं सिताम् । सैन्धवं त्रि-फलां द्राक्षां वारि पाने च नाभसम् ॥ ६३ ॥ आतप-त्रं पद-त्राणं विधि-वद् दोष-शोधनम् । वर्जयेद् वेग-संरोधम् अ-जीर्णाध्यशनानि च ॥ ६४ ॥ १६.६४dv अ-जीर्णाध्यशनादि च क्रोध-शोक-दिवा-स्वप्न-रात्रि-जागरणातपान् । विदाहि विष्टम्भ-करं यच् चेहाहार-भेषजम् ॥ ६५ ॥ १६.६५bv -निशा-जागरणानि च १६.६५cv विदाह-विष्टम्भ-करं १६.६५dv यद् यद् आहार-भेषजम् १६.६५dv विहाराहार-भेषजम् द्वे पाद-मध्ये पृथु-संनिवेशे सिरे गते ते बहु-धा च नेत्रे । ता म्रक्षणोद्वर्तन-लेपनादीन् पाद-प्रयुक्तान् नयने नयन्ति ॥ ६६ ॥ १६.६६av द्वे पाद-मध्ये पृथु-संनिविष्टे १६.६६dv पाद-प्रयुक्तान् नयनं नयन्ति मलौष्ण्य-संघट्टन-पीडनाद्यैस् ता दूषयन्ते नयनानि दुष्टाः । भजेत् सदा दृष्टि-हितानि तस्माद् उपानद्-अभ्यञ्जन-धावनानि ॥ ६७ ॥ १६.६७av तलोष्ण-संघट्टन-पीडनाद्यैस् १६.६७av मृल्-लोष्ट-संघट्टन-पीडनाद्यैस् अध्याय 17[सम्पाद्यताम्] प्रतिश्याय-जल-क्रीडा-कर्ण-कण्डूयनैर् मरुत् । मिथ्या-योगेन शब्दस्य कुपितो ऽन्यैश् च कोपनैः ॥ १ ॥ प्राप्य श्रोत्र-सिराः कुर्याच् छूलं स्रोतसि वेग-वत् । अर्धावभेदकं स्तम्भं शिशिरान्-अभिनन्दनम् ॥ २ ॥ चिराच् च पाकं पक्वं तु लसीकाम् अल्प-शः स्रवेत् । श्रोत्रं शून्यम् अ-कस्माच् च स्यात् संचार-विचार-वत् ॥ ३ ॥ शूलं पित्तात् स-दाहोषा-शीतेच्छा-श्वयथु-ज्वरम् । आशु-पाकं प्रपक्वं च स-पीत-लसिका-स्रुति ॥ ४ ॥ १७.४bv -शीतेच्छा-श्वयथुर् ज्वरः सा लसीका स्पृशेद् यद् यत् तत् तत् पाकम् उपैति च । कफाच् छिरो-हनु-ग्रीवा-गौरवं मन्द-ता रुजः ॥ ५ ॥ कण्डूः श्वयथुर् उष्णेच्छा पाकाच् छ्वेत-घन-स्रुतिः । करोति श्रवणे शूलम् अभिघातादि-दूषितम् ॥ ६ ॥ १७.६bv पाकाच् छ्वेत-घना स्रुतिः रक्तं पित्त-समानार्ति किञ्-चिद् वाधिक-लक्षणम् । शूलं समुदितैर् दोषैः स-शोफ-ज्वर-तीव्र-रुक् ॥ ७ ॥ पर्यायाद् उष्ण-शीतेच्छां जायते श्रुति-जाड्य-वत् । पक्वं सितासिता-रक्त-घन-पूय-प्रवाहि च ॥ ८ ॥ शब्द-वाहि-सिरा-संस्थे शृणोति पवने मुहुः । नादान् अ-कस्माद् विविधान् कर्ण-नादं वदन्ति तम् ॥ ९ ॥ श्लेष्मणानुगतो वायुर् नादो वा समुपेक्षितः । उच्चैः कृच्छ्राच् छ्रुतिं कुर्याद् बधिर-त्वं क्रमेण च ॥ १० ॥ १७.१०dv बधिर-त्वं क्रमेण वा वातेन शोषितः श्लेष्मा श्रोतो लिम्पेत् ततो भवेत् । रुग्-गौरवं पिधानं च स प्रतीनाह-संज्ञितः ॥ ११ ॥ कण्डू-शोफौ कफाच् छ्रोत्रे स्थिरौ तत्-संज्ञया स्मृतौ । कफो विदग्धः पित्तेन स-रुजं नी-रुजं त्व् अपि ॥ १२ ॥ १७.१२bv स्थिरौ तत्-संज्ञितौ स्मृतौ १७.१२dv स-रुजं नी-रुजं त्व् अथ घन-पूति-बहु-क्लेदं कुरुते पूति-कर्णकम् । वातादि-दूषितं श्रोत्रं मांसासृक्-क्लेद-जा रुजम् ॥ १३ ॥ १७.१३dv मांसासृक्-क्लेद-जां रुजम् खादन्तो जन्तवः कुर्युस् तीव्रां स कृमि-कर्णकः । श्रोत्र-कण्डूयनाज् जाते क्षते स्यात् पूर्व-लक्षणः ॥ १४ ॥ १७.१४cv श्रोतः-कण्डूयनाज् जाते विद्रधिः पूर्व-वच् चान्यः शोफो ऽर्शो ऽर्बुदम् ईरितम् । तेषु रुक् पूति-कर्ण-त्वं बधिर-त्वं च बाधते ॥ १५ ॥ १७.१५bv षो-ढार्शो ऽर्बुदम् ईरितम् १७.१५dv बधिर-त्वं च जायते गर्भे ऽनिलात् संकुचिता शष्कुली कुचि-कर्णकः । एको नी-रुग् अनेको वा गर्भे मांसाङ्कुरः स्थिरः ॥ १६ ॥ १७.१६bv शष्कुली कुञ्चि-कर्णकः १७.१६bv शष्कुली कूचि-कर्णकः १७.१६dv गर्भे मांसाङ्कुरः स्थितः पिप्पली पिप्पली-मानः संनिपाताद् विदारिका । स-वर्णः स-रुजः स्तब्धः श्वयथुः स उपेक्षितः ॥ १७ ॥ कटु-तैल-निभं पक्वः स्रवेत् कृच्छ्रेण रोहति । संकोचयति रूढा च सा ध्रुवं कर्ण-शष्कुलीम् ॥ १८ ॥ १७.१८bv स्रवन् कृच्छ्रेण रोहति सिरा-स्थः कुरुते वायुः पाली-शोषं तद्-आह्वयम् । कृशा दृढा च तन्त्री-वत् पाली वातेन तन्त्रिका ॥ १९ ॥ सु-कुमारे चिरोत्सर्गात् सहसैव प्रवर्धिते । कर्णे शोफः स-रुक् पाल्याम् अरुणः परिपोट-वान् ॥ २० ॥ परिपोटः स पवनाद् उत्पातः पित्त-शोणितात् । गुर्व्-आभरण-भाराद्यैः श्यावो रुग्-दाह-पाक-वान् ॥ २१ ॥ श्वयथुः स्फोट-पिटिका-रागोषा-क्लेद-संयुतः । पाल्यां शोफो ऽनिल-कफात् सर्वतो निर्-व्यथः स्थिरः ॥ २२ ॥ स्तब्धः स-वर्णः कण्डू-मान् उन्मन्थो गल्लिरश् च सः । दुर्-विद्धे वर्धिते कर्णे स-कण्डू-दाह-पाक-रुक् ॥ २३ ॥ १७.२३bv उन्मन्थो गल्लिकश् च सः श्वयथुः संनिपातोत्थः स नाम्ना दुःख-वर्धनः । कफासृक्-कृमि-जाः सूक्ष्माः स-कण्डू-क्लेद-वेदनाः ॥ २४ ॥ लिह्युः पालीम् उपेक्षिताः लेह्याख्याः पिटिकास् ता हि । पिप्पली सर्व-जं शूलं विदारी कुचि-कर्णकः ॥ २५ ॥ १७.२५av लिह्याख्याः पिटिकास् ता हि १७.२५dv विदारी कूचि-कर्णकः एषाम् अ-साध्या याप्यैका तन्त्रिकान्यांस् तु साधयेत् । पञ्च-विंशतिर् इत्य् उक्ताः कर्ण-रोगा विभागतः ॥ २६ ॥ अध्याय 18[सम्पाद्यताम्] कर्ण-शूले पवन-जे पिबेद् रात्रौ रसाशितः । वात-घ्न-साधितं सर्पिः कर्णं स्विन्नं च पूरयेत् ॥ १ ॥ पत्त्राणां पृथग् अश्वत्थ-बिल्वार्कैरण्ड-जन्मनाम् । तैल-सिन्धूत्थ-दिग्धानां स्विन्नानां पुट-पाकतः ॥ २ ॥ रसैः कवोष्णैस् तद्-वच् च मूलकस्यारलोर् अपि । गणे वात-हरे ऽम्लेषु मूत्रेषु च विपाचितः ॥ ३ ॥ महा-स्नेहो द्रुतं हन्ति सु-तीव्राम् अपि वेदनाम् । महतः पञ्च-मूलस्य काष्ठात् क्षौमेण वेष्टितात् ॥ ४ ॥ तैल-सिक्तात् प्रदीप्ताग्रात् स्नेहः सद्यो रुजापहः । योज्यश् चैवं भद्रकाष्ठात् कुष्ठात् काष्ठाच् च सारलात् ॥ ५ ॥ १८.५bv स्नेहः सद्यो रुजा-हरः वात-व्याधि-प्रतिश्याय-विहितं हितम् अत्र च । वर्जयेच् छिरसा स्नानं शीताम्भः-पानम् अह्न्य् अपि ॥ ६ ॥ १८.६cv वर्जयेच् छिरसः स्नानं पित्त-शूले सिता-युक्त-घृत-स्निग्धं विरेचयेत् । द्राक्षा-यष्टी-शृतं स्तन्यं शस्यते कर्ण-पूरणम् ॥ ७ ॥ यष्ट्य्-अनन्ता-हिमोशीर-काकोली-लोध्र-जीवकैः । मृणाल-बिस-मञ्जिष्ठा-शारिवाभिश् च साधयेत् ॥ ८ ॥ यष्टीमधु-रस-प्रस्थ-क्षीर-द्वि-प्रस्थ-संयुतम् । तैलस्य कुडवं नस्य-पूरणाभ्यञ्जनैर् इदम् ॥ ९ ॥ निहन्ति शूल-दाहोषाः केवलं क्षौद्रम् एव वा । यष्ट्य्-आदिभिश् च स-घृतैः कर्णौ दिह्यात् समन्ततः ॥ १० ॥ वामयेत् पिप्पली-सिद्ध-सर्पिः-स्निग्धं कफोद्भवे । धूम-नावन-गण्डूष-स्वेदान् कुर्यात् कफापहान् ॥ ११ ॥ लशुनार्द्रक-शिग्रूणां मुरङ्ग्या मूलकस्य च । कदल्याः स्व-रसः श्रेष्ठः कद्-उष्णः कर्ण-पूरणे ॥ १२ ॥ १८.१२bv सुरङ्ग्या मूलकस्य च १८.१२bv भृङ्गस्य मूलकस्य च अर्काङ्कुरान् अम्ल-पिष्टांस् तैलाक्ताō̃ लवणान्वितान् । संनिधाय स्नुही-काण्डे कोरिते तच्-छदावृतान् ॥ १३ ॥ १८.१३dv कोरिते तच् छदावृते स्वेदयेत् पुट-पाकेन स रसः शूल-जित् परम् । रसेन बीजपूरस्य कपित्थस्य च पूरयेत् ॥ १४ ॥ शुक्तेन पूरयित्वा वा फेनेनान्व् अवचूर्णयेत् । अजावि-मूत्र-वंश-त्वक्-सिद्धं तैलं च पूरणम् ॥ १५ ॥ १८.१५dv -सिद्ध-तैलेन पूरयेत् सिद्धं वा सार्षपं तैलं हिङ्गु-तुम्बुरु-नागरैः । रक्त-जे पित्त-वत् कार्यं सिरां चाशु विमोक्षयेत् ॥ १६ ॥ पक्वे पूय-वहे कर्णे धूम-गण्डूष-नावनम् । युञ्ज्यान् नाडी-विधानं च दुष्ट-व्रण-हरं च यत् ॥ १७ ॥ स्रोतः प्रमृज्य दिग्धं तु द्वौ कालौ पिचु-वर्तिभिः । पुरेण धूपयित्वा तु माक्षिकेण प्रपूरयेत् ॥ १८ ॥ सुरसादि-गण-क्वाथ-फाणिताक्तां च योजयेत् । पिचु-वर्तिं सु-सूक्ष्मैश् च तच्-चूर्णैर् अवचूर्णयेत् ॥ १९ ॥ १८.१९bv -फाणिताक्तां च शीलयेत् १८.१९bv -फाणिताक्तां प्रयोजयेत् १८.१९bv -फाणिताक्तां नियोजयेत् शूल-क्लेद-गुरु-त्वानां विधिर् एष निवर्तकः । प्रियङ्गु-मधुकाम्बष्ठा-धातक्य्-उत्पल-पर्णिभिः ॥ २० ॥ मञ्जिष्ठा-लोध्र-लाक्षाभिः कपित्थस्य रसेन च । पचेत् तैलं तद् आस्रावं निगृह्णात्य् आशु पूरणात् ॥ २१ ॥ नाद-बाधिर्ययोः कुर्याद् वात-शूलोक्तम् औषधम् । श्लेष्मानुबन्धे श्लेष्माणम् प्राग् जयेद् वमनादिभिः ॥ २२ ॥ एरण्ड-शिग्रु-वरुण-मूलकात् पत्त्र-जे रसे । चतुर्-गुणे पचेत् तैलं क्षीरे चाष्ट-गुणोन्मिते ॥ २३ ॥ १८.२३av एरण्ड-शिग्रु-तरुण- यष्ट्य्-आह्वा-क्षीर-काकोली-कल्क-युक्तं निहन्ति तत् । नाद-बाधिर्य-शूलानि नावनाभ्यङ्ग-पूरणैः ॥ २४ ॥ १८.२४bv -कल्क-युक्तं हिनस्ति तत् पक्वं प्रतिविषा-हिङ्गु-मिशि-त्वक्-स्वर्जिकोषणैः । स-शुक्तैः पूरणात् तैलं रुक्-स्रावा-श्रुति-नाद-नुत् ॥ २५ ॥ १८.२५dv रुक्-स्राव-श्रुति-नाद-नुत् कर्ण-नादे हितं तैलं सर्षपोत्थं च पूरणे । शुष्क-मूलक-खण्डानां क्षारो हिङ्गु महौषधम् ॥ २६ ॥ शतपुष्पा-वचा-कुष्ठ-दारु-शिग्रु-रसाञ्जनम् । सौवर्चल-यव-क्षार-स्वर्जिकौद्भिद-सैन्धवम् ॥ २७ ॥ भूर्ज-ग्रन्थि-विडं मुस्ता मधु-शुक्तं चतुर्-गुणम् । मातुलुङ्ग-रसस् तद्-वत् कदली-स्व-रसश् च तैः ॥ २८ ॥ पक्वं तैलं जयत्य् आशु सु-कृच्छ्रान् अपि पूरणात् । कण्डूं क्लेदं च बाधिर्य-पूति-कर्ण-त्व-रुक्-कृमीन् ॥ २९ ॥ १८.२९cv कण्डू-क्ष्वेडन-बाधिर्य- १८.२९cv कण्डू-ज्वलन-बाधिर्य- क्षार-तैलम् इदं श्रेष्ठं मुख-दन्तामयेषु च । अथ सुप्ताव् इव स्यातां कर्णौ रक्तं हरेत् ततः ॥ ३० ॥ १८.३०dv कर्णौ रक्तं हरेत् तयोः स-शोफ-क्लेदयोर् मन्द-श्रुतेर् वमनम् आचरेत् । बाधिर्यं वर्जयेद् बाल-वृद्धयोश् चिर-जं च यत् ॥ ३१ ॥ प्रतीनाहे परिक्लेद्य स्नेह-स्वेदैर् विशोधयेत् । कर्ण-शोधनकेनानु कर्णं तैलस्य पूरयेत् ॥ ३२ ॥ १८.३२dv कर्णं तैलेन पूरयेत् स-शुक्त-सैन्धव-मधोर् मातुलुङ्ग-रसस्य वा । शोधनाद् रूक्ष-तोत्पत्तौ घृत-मण्डस्य पूरणम् ॥ ३३ ॥ १८.३३av स-शुक्त-सैन्धवेनाशु १८.३३bv मातुलुङ्ग-रसेन वा १८.३३dv घृत-मण्डेन पूरणम् क्रमो ऽयं मल-पूर्णे ऽपि कर्णे कण्ड्वां कफापहम् । नस्यादि तद्-वच् छोफे ऽपि कटूष्णैश् चात्र लेपनम् ॥ ३४ ॥ १८.३४dv कटूष्णैश् चानु लेपनम् कर्ण-स्रावोदितं कुर्यात् पूति-कृमिण-कर्णयोः । पूरणं कटु-तैलेन विशेषात् कृमि-कर्णके ॥ ३५ ॥ १८.३५bv पूति-कृमिल-कर्णयोः १८.३५bv पूति-कृमिक-कर्णयोः वमि-पूर्वा हिता कर्ण-विद्रधौ विद्रधि-क्रिया । पित्तोत्थ-कर्ण-शूलोक्तं कर्तव्यं क्षत-विद्रधौ ॥ ३६ ॥ १८.३६av वमिः पूर्वं हिता कर्ण- अर्शो-ऽर्बुदेषु नासा-वद् आमा कर्ण-विदारिका । कर्ण-विद्रधि-वत् साध्या यथा-दोषोदयेन च ॥ ३७ ॥ पाली-शोषे ऽनिल-श्रोत्र-शूल-वन् नस्य-लेपनम् । स्वेदं च कुर्यात् स्विन्नां च पालीम् उद्वर्तयेत् तिलैः ॥ ३८ ॥ प्रियाल-बीज-यष्ट्य्-आह्व-हयगन्धा-यवान्वितैः । ततः पुष्टि-करैः स्नेहैर् अभ्यङ्गं नित्यम् आचरेत् ॥ ३९ ॥ शतावरी-वाजिगन्धा-पयस्यैरण्ड-जीवकैः । तैलं विपक्वं स-क्षीरं पालीनां पुष्टि-कृत् परम् ॥ ४० ॥ कल्केन जीवनीयेन तैलं पयसि पाचितम् । आनूप-मांस-क्वाथे च पाली-पोषण-वर्धनम् ॥ ४१ ॥ १८.४१cv आनूप-मांस-क्वाथेन पालीं छित्त्वाति-संक्षीणां शेषां संधाय पोषयेत् । याप्यैवं तन्त्रिकाख्यापि परिपोटे ऽप्य् अयं विधिः ॥ ४२ ॥ उत्पाते शीतलैर् लेपो जलौको-हृत-शोणिते । जम्ब्व्-आम्र-पल्लव-बला-यष्टी-लोध्र-तिलोत्पलैः ॥ ४३ ॥ स-धान्याम्लैः स-मञ्जिष्ठैः स-कदम्बैः स-शारिवैः । सिद्धम् अभ्यञ्जने तैलं विसर्पोक्त-घृतानि च ॥ ४४ ॥ १८.४४cv सिद्धम् अभ्यञ्जनं तैलं उन्मन्थे ऽभ्यञ्जनं तैलं गोधा-कर्क-वसान्वितम् । तालपत्त्र्य्-अश्वगन्धार्क-वाकुची-फल-सैन्धवैः ॥ ४५ ॥ १८.४५bv गोधा-कर्कि-वसान्वितम् १८.४५dv -वाकुची-तिल-सैन्धवैः सुरसा-लाङ्गलीभ्यां च सिद्धं तीक्ष्णं च नावनम् । दुर्-विद्धे ऽश्मन्त-जम्ब्व्-आम्र-पत्त्र-क्वाथेन सेचिताम् ॥ ४६ ॥ १८.४६bv सिद्धं तीक्ष्णं तु नावनम् तैलेन पालीं स्व्-अभ्यक्तां सु-श्लक्ष्णैर् अवचूर्णयेत् । चूर्णैर् मधुक-मञ्जिष्ठा-प्रपुण्ड्राह्व-निशोद्भवैः ॥ ४७ ॥ १८.४७dv -प्रपौण्ड्राह्व-निशोद्भवैः १८.४७dv -पौण्डरीक-निशोद्भवैः लाक्षा-विडङ्ग-सिद्धं च तैलम् अभ्यञ्जने हितम् । स्विन्नां गो-मय-जैः पिण्डैर् बहु-शः परिलेहिकाम् ॥ ४८ ॥ विडङ्ग-सारैर् आलिम्पेद् उरभ्री-मूत्र-कल्कितैः । कौटजेङ्गुद-कारञ्ज-बीज-शम्याक-वल्कलैः ॥ ४९ ॥ अथ-वाभ्यञ्जनं तैर् वा कटु-तैलं विपाचयेत् । स-निम्ब-पत्त्र-मरिच-मदनैर् लेहिका-व्रणे ॥ ५० ॥ छिन्नं तु कर्णं शुद्धस्य बन्धम् आलोच्य यौगिकम् । शुद्धास्रं लागयेल् लग्ने सद्यश्-छिन्ने विशोधनम् ॥ ५१ ॥ १८.५१dv सम्यक्-छिन्ने विशोधनम् अथ ग्रथित्वा केशान्तं कृत्वा छेदन-लेखनम् । निवेश्य संधिं सुषमं न निम्नं न समुन्नतम् ॥ ५२ ॥ अभ्यज्य मधु-सर्पिर्भ्यां पिचु-प्लोतावगुण्ठितम् । सूत्रेणा-गाढ-शिथिलं बद्ध्वा चूर्णैर् अवाकिरेत् ॥ ५३ ॥ शोणित-स्थापनैर् व्रण्यम् आचारं चादिशेत् ततः । सप्ताहाद् आम-तैलाक्तं शनैर् अपनयेत् पिचुम् ॥ ५४ ॥ १८.५४av शोणितास्थापनैर् व्रण्यम् सु-रूढं जात-रोमाणं श्लिष्ट-संधिं समं स्थिरम् । सु-वर्ष्माणम् अ-रोगं च शनैः कर्णं विवर्धयेत् ॥ ५५ ॥ १८.५५cv सु-वर्ष्माणं सु-रोमं च जल-शूकः स्वयङ्गुप्ता रजन्यौ बृहती-फलम् । अश्वगन्धा-बला-हस्ति-पिप्पली-गौर-सर्षपाः ॥ ५६ ॥ मूलं कोशातकाश्वघ्न-रूपिका-सप्तपर्ण-जम् । छुच्छुन्दरी काल-मृता गृहं मधु-करी-कृतम् ॥ ५७ ॥ जतूका जल-जन्मा च तथा शबरकन्दकम् । एभिः कल्कैः खरं पक्वं स-तैलं माहिषं घृतम् ॥ ५८ ॥ १८.५८bv तथा शबरकन्दकः हस्त्य्-अश्व-मूत्रेण परम् अभ्यङ्गात् कर्ण-वर्धनम् । अथ कुर्याद् वयः-स्थस्य च्छिन्नां शुद्धस्य नासिकाम् ॥ ५९ ॥ छिन्द्यान् नासा-समं पत्त्रं तत्-तुल्यं च कपोलतः । त्वङ्-मांसं नासिकासन्ने रक्षंस् तत् तनु-तां नयेत् ॥ ६० ॥ सीव्येद् गण्डं ततः सूच्या सेविन्या पिचु-युक्तया । नासा-च्छेदे ऽथ लिखिते परिवर्त्योपरि त्वचम् ॥ ६१ ॥ १८.६१cv नासा-च्छेदे सु-लिखिते कपोल-वध्रं संदध्यात् सीव्येन् नासां च यत्नतः । नाडीभ्याम् उत्क्षिपेद् अन्तः सुखोच्छ्वास-प्रवृत्तये ॥ ६२ ॥ १८.६२av कपोल-बन्धं संदध्यात् १८.६२av कपोल-वध्रीं संदध्यात् आम-तैलेन सिक्त्वानु पत्तङ्ग-मधुकाञ्जनैः । शोणित-स्थापनैश् चान्यैः सु-श्लक्ष्णैर् अवचूर्णयेत् ॥ ६३ ॥ १८.६३bv पतङ्ग-मधुकाञ्जनैः १८.६३cv शोणितास्थापनैश् चान्यैः ततो मधु-घृताभ्यक्तं बद्ध्वाचारिकम् आदिशेत् । ज्ञात्वावस्थान्तरं कुर्यात् सद्यो-व्रण-विधिं ततः ॥ ६४ ॥ १८.६४bv बद्ध्वाचारम् अथादिशेत् छिन्द्याद् रूढे ऽधिकं मांसं नासोपान्ताच् च चर्म तत् । सीव्येत् ततश् च सु-श्लक्ष्णं हीनं संवर्धयेत् पुनः ॥ ६५ ॥ १८.६५bv नासोपान्ताच् च चर्म-वत् निवेशिते यथा-न्यासं सद्यश्-छिन्ने ऽप्य् अयं विधिः । नाडी-योगाद् विनौष्ठस्य नासा-संधान-वद् विधिः ॥ ६६ ॥ १८.६६bv सद्यश्-छेदे ऽप्य् अयं विधिः अध्याय 19[सम्पाद्यताम्] अवश्यायानिल-रजो-भाष्याति-स्वप्न-जागरैः । नीचात्य्-उच्चोपधानेन पीतेनान्येन वारिणा ॥ १ ॥ अत्य्-अम्बु-पान-रमण-च्छर्दि-बाष्प-ग्रहादिभिः । क्रुद्धा वातोल्बणा दोषा नासायां स्त्यान-तां गताः ॥ २ ॥ १९.२cv क्षुब्धा वातोल्बणा दोषा १९.२cv वृद्धा वातोल्बणा दोषा जनयन्ति प्रतिश्यायं वर्धमानं क्षय-प्रदम् । तत्र वातात् प्रतिश्याये मुख-शोषो भृशं क्षवः ॥ ३ ॥ घ्राणोपरोध-निस्तोद-दन्त-शङ्ख-शिरो-व्यथाः । कीटिका इव सर्पन्तीर् मन्यते परितो भ्रुवौ ॥ ४ ॥ १९.४cv कीटका इव सर्पन्ति स्वर-सादश् चिरात् पाकः शिशिराच्छ-कफ-स्रुतिः । पित्तात् तृष्णा-ज्वर-घ्राण-पिटिका-संभव-भ्रमाः ॥ ५ ॥ १९.५cv पित्तात् तृष्णा-ज्वरो घ्राणे १९.५dv पिटिका-संभव-भ्रमाः नासाग्र-पाको रूक्षोष्ण-ताम्र-पीत-कफ-स्रुतिः । कफात् कासो ऽ-रुचिः श्वासो वमथुर् गात्र-गौरवम् ॥ ६ ॥ माधुर्यं वदने कण्डूः स्निग्ध-शुक्ल-कफ-स्रुतिः । सर्व-जो लक्षणैः सर्वैर् अ-कस्माद् वृद्धि-शान्ति-मान् ॥ ७ ॥ १९.७bv स्निग्ध-शुक्ल-घन-स्रुतिः १९.७bv स्निग्ध-शुक्ल-घना स्रुतिः दुष्टं नासा-सिराः प्राप्य प्रतिश्यायं करोत्य् असृक् । उरसः सुप्त-ता ताम्र-नेत्र-त्वं श्वास-पूति-ता ॥ ८ ॥ कण्डूः श्रोत्राक्षि-नासासु पित्तोक्तं चात्र लक्षणम् । सर्व एव प्रतिश्याया दुष्ट-तां यान्त्य् उपेक्षिताः ॥ ९ ॥ १९.९bv पित्तोत्थं चात्र लक्षणम् यथोक्तोपद्रवाधिक्यात् स सर्वेन्द्रिय-तापनः । साग्नि-साद-ज्वर-श्वास-कासोरः-पार्श्व-वेदनः ॥ १० ॥ कुप्यत्य् अ-कस्माद् बहु-शो मुख-दौर्गन्ध्य-शोफ-कृत् । नासिका-क्लेद-संशोष-शुद्धि-रोध-करो मुहुः ॥ ११ ॥ १९.११bv मुख-दौर्गन्ध्य-शोष-कृत् पूयोपमासिता-रक्त-ग्रथित-श्लेष्म-संस्रुतिः । मूर्छन्ति चात्र कृमयो दीर्घ-स्निग्ध-सिताणवः ॥ १२ ॥ १९.१२av पूयोपमासिता रक्ता १९.१२bv -ग्रथिता श्लेष्म-संस्रुतिः १९.१२bv ग्रथित-श्लेष्म-संस्रुतिः पक्व-लिङ्गानि तेष्व् अङ्ग-लाघवं क्षवथोः शमः । श्लेष्मा स-चिक्कणः पीतो ऽ-ज्ञानं च रस-गन्धयोः ॥ १३ ॥ १९.१३dv ज्ञानं च रस-गन्धयोः तीक्ष्णाघ्राणोपयोगार्क-रश्मि-सूत्र-तृणादिभिः । वात-कोपिभिर् अन्यैर् वा नासिका-तरुणास्थनि ॥ १४ ॥ १९.१४av तीक्ष्ण-घ्राणोपयोगार्क- विघट्टिते ऽनिलः क्रुद्धो रुद्धः शृङ्गाटकं व्रजेत् । निवृत्तः कुरुते ऽत्य्-अर्थं क्षवथुं स भृश-क्षवः ॥ १५ ॥ १९.१५bv रुद्धः शृङ्गाटकं व्रजन् १९.१५dv क्षवथुं स भृशङ्-क्षवः शोषयन् नासिका-स्रोतः कफं च कुरुते ऽनिलः । शूक-पूर्णाभ-नासा-त्वं कृच्छ्राद् उच्छ्वसनं ततः ॥ १६ ॥ १९.१६av शोषयेन् नासिका-स्रोतः १९.१६cv शूक-पूर्णाभ-कण्ठ-त्वं १९.१६cv शूक-पूर्णाभ-नास-त्वं स्मृतो ऽसौ नासिका-शोषो नासानाहे तु जायते । नद्ध-त्वम् इव नासायाः श्लेष्म-रुद्धेन वायुना ॥ १७ ॥ निःश्वासोच्छ्वास-संरोधात् स्रोतसी संवृते इव । पचेन् नासा-पुटे पित्तं त्वङ्-मांसं दाह-शूल-वत् ॥ १८ ॥ स घ्राण-पाकः स्रावस् तु तत्-संज्ञः श्लेष्म-संभवः । अच्छो जलोपमो ऽजस्रं विशेषान् निशि जायते ॥ १९ ॥ कफः प्रवृद्धो नासायां रुद्ध्वा स्रोतांस्य् अ-पीनसम् । कुर्यात् स-घुर्घुर-श्वासं पीनसाधिक-वेदनम् ॥ २० ॥ १९.२०bv रुद्धः स्रोतःसु पीनसम् अवेर् इव स्रवत्य् अस्य प्रक्लिन्ना तेन नासिका । अजस्रं पिच्छिलं पीतं पक्वं सिङ्घाणकं घनम् ॥ २१ ॥ रक्तेन नासा दग्धेव बाह्यान्तः-स्पर्शना-सहा । भवेद् धूमोपमोच्छ्वासा सा दीप्तिर् दहतीव च ॥ २२ ॥ तालु-मूले मलैर् दुष्टैर् मारुतो मुख-नासिकात् । श्लेष्मा च पूतिर् निर्गच्छेत् पूति-नासं वदन्ति तम् ॥ २३ ॥ निचयाद् अभिघाताद् वा पूयासृङ् नासिका स्रवेत् । तत् पूय-रक्तम् आख्यातं शिरो-दाह-रुजा-करम् ॥ २४ ॥ पित्त-श्लेष्मावरुद्धो ऽन्तर् नासायां शोषयेन् मरुत् । कफं स शुष्कः पुट-तां प्राप्नोति पुटकं तु तत् ॥ २५ ॥ १९.२५cv कफं स शुष्क-पुट-तां अर्शो-ऽर्बुदानि विभजेद् दोष-लिङ्गैर् यथा-यथम् । सर्वेषु कृच्छ्रोच्छ्वसनं पीनसः प्रततं क्षुतिः ॥ २६ ॥ १९.२६dv पीनसः प्रततं क्षवः १९.२६dv पीनसः सततं क्षुतिः सानुनासिक-वादि-त्वं पूति-नासः शिरो-व्यथा । अष्टा-दशानाम् इत्य् एषां यापयेद् दुष्ट-पीनसम् ॥ २७ ॥ १९.२७bv पूति-नासा शिरो-व्यथा १९.२७bv पूतिर् नासा शिरो-व्यथा १९.२७cv अष्टा-दशानाम् एतेषां १९.२७dv यापयेद् दुष्ट-पीनसान् १९.२७dv वर्जयेद् दुष्ट-पीनसम् अध्याय 20[सम्पाद्यताम्] सर्वेषु पीनसेष्व् आदौ निवातागार-गो भजेत् । स्नेहन-स्वेद-वमन-धूम-गण्डूष-धारणम् ॥ १ ॥ २०.१bv निवातागार-गो भवेत् वासो गुरूष्णं शिरसः सु-घनं परिवेष्टनम् । लघ्व्-अम्ल-लवणं स्निग्धम् उष्णं भोजनम् अ-द्रवम् ॥ २ ॥ २०.२cv लघ्व्-अम्ल-लवण-स्निग्धम् २०.२cv लघ्व् अम्लं लवणं स्निग्धम् धन्व-मांस-गुड-क्षीर-चणक-त्रि-कटूत्कटम् । यव-गोधूम-भूयिष्ठं दधि-दाडिम-सारिकम् ॥ ३ ॥ २०.३dv दधि-दाडिम-साधितम् बाल-मूलक-जो यूषः कुलत्थोत्थश् च पूजितः । कवोष्णं दश-मूलाम्बु जीर्णां वा वारुणीं पिबेत् ॥ ४ ॥ जिघ्रेच् चोरक-तर्कारी-वचाजाज्य्-उपकुञ्चिकाः । व्योष-तालीश-चविका-तिन्तिडीकाम्ल-वेतसम् ॥ ५ ॥ मनःशिला-विडङ्गाल-वचा-त्रि-कटु-हिङ्गुभिः । चूर्णी-कृत्य समाघ्रातः प्रतिश्यायो विनश्यति ॥ ५.१+१ ॥ तद्-वद् दोरक-वल्ल्य्-एला-लवा-तार्क्ष्य-द्वि-जीरकैः ॥ ५.१+२अब् ॥ साग्न्य्-अजाजि द्वि-पलिकं त्वग्-एला-पत्त्र-पादिकम् । जीर्णाद् गुडात् तुलार्धेन पक्वेन वटकी-कृतम् ॥ ६ ॥ पीनस-श्वास-कास-घ्नं रुचि-स्वर-करं परम् । शताह्वा-त्वग्-बला मूलं श्योणाकैरण्ड-बिल्व-जम् ॥ ७ ॥ सारग्वधं पिबेद् धूमं वसाज्य-मदनान्वितम् । अथ-वा स-घृतान् सक्तून् कृत्वा मल्लक-संपुटे ॥ ८ ॥ त्यजेत् स्नानं शुचं क्रोधं भृशं शय्यां हिमं जलम् । पिबेद् वात-प्रतिश्याये सर्पिर् वात-घ्न-साधितम् ॥ ९ ॥ पटु-पञ्चक-सिद्धं वा विदार्य्-आदि-गणेन वा । स्वेद-नस्यादिकां कुर्यात् चिकित्साम् अर्दितोदिताम् ॥ १० ॥ पित्त-रक्तोत्थयोः पेयं सर्पिर् मधुरकैः शृतम् । परिषेकान् प्रदेहांश् च शीतैः कुर्वीत शीतलान् ॥ ११ ॥ धव-त्वक्-त्रि-फला-श्यामा-श्रीपर्णी-यष्टि-तिल्वकैः । क्षीरे दश-गुणे तैलं नावनं स-निशैः पचेत् ॥ १२ ॥ २०.१२bv -श्रीपर्णी-यष्टि-बिल्वकैः कफ-जे लङ्घनं लेपः शिरसो गौर-सर्षपैः । स-क्षारं वा घृतम् पीत्वा वमेत् पिष्टैस् तु नावनम् ॥ १३ ॥ २०.१३cv स-क्षारं च घृतं पीत्वा २०.१३cv स-क्षारं तु घृतं पीत्वा बस्ताम्बुना पटु-व्योष-वेल्ल-वत्सक-जीरकैः । कटु-तीक्ष्णैर् घृतैर् नस्यैः कवडैः सर्व-जं जयेत् ॥ १४ ॥ यक्ष्म-कृमि-क्रमं कुर्वन् यापयेद् दुष्ट-पीनसम् । व्योषोरुबूक-कृमिजिद्-दारु-माद्री-गदेङ्गुदम् ॥ १५ ॥ २०.१५av यक्ष्म-कृमि-क्रमं कुर्यात् २०.१५dv -दारु-माद्र्य्-अम्बुदेङ्गुदम् वार्ताक-बीजं त्रिवृता सिद्धार्थः पूति-मत्स्यकः । अग्निमन्थस्य पुष्पाणि पीलु-शिग्रु-फलानि च ॥ १६ ॥ अश्व-विड्-रस-मूत्राभ्यां हस्ति-मूत्रेण चैकतः । क्षौम-गर्भां कृतां वर्तिं धूमं घ्राणास्यतः पिबेत् ॥ १७ ॥ क्षवथौ पुटकाख्ये च तीक्ष्णैः प्रधमनं हितम् । शुण्ठी-कुष्ठ-कणा-वेल्ल-द्राक्षा-कल्क-कषाय-वत् ॥ १८ ॥ साधितं तैलम् आज्यं वा नस्यं क्षव-पुट-प्रणुत् । नासा-शोषे बला-तैलं पानादौ भोजनं रसैः ॥ १९ ॥ स्निग्धो धूमस् तथा स्वेदो नासानाहे ऽप्य् अयं विधिः । पाके दीप्तौ च पित्त-घ्नं तीक्ष्णं नस्यादि संस्रुतौ ॥ २० ॥ २०.२०dv तीक्ष्णं नस्यादि शस्यते कफ-पीनस-वत् पूति-नासा-पीनसयोः क्रिया । लाक्षा-करञ्ज-मरिच-वेल्ल-हिङ्गु-कणा-गुडैः ॥ २१ ॥ अवि-मूत्र-द्रुतैर् नस्यं कारयेद् वमने कृते । शिग्रु-सिंही-निकुम्भानां बीजैः स-व्योष-सैन्धवैः ॥ २२ ॥ स-वेल्ल-सुरसैस् तैलं नावनं परमं हितम् । पूय-रक्ते नवे कुर्याद् रक्त-पीनस-वत् क्रमम् ॥ २३ ॥ २०.२३dv रक्त-पीनस-वत् क्रियाम् अति-प्रवृद्धे नाडी-वद् दग्धेष्व् अर्शो-ऽर्बुदेषु च । निकुम्भ-कुम्भ-सिन्धूत्थ-मनोह्वाल-कणाग्निकैः ॥ २४ ॥ २०.२४bv दग्धेष्व् अर्शो-ऽर्बुदेषु तु कल्कितैर् घृत-मध्व्-अक्तां घ्राणे वर्तिं प्रवेशयेत् । शिग्र्व्-आदि-नावनं चात्र पूति-नासोदितं भजेत् ॥ २५ ॥ २०.२५av कल्कितैर् घृत-मध्व्-आक्तां अध्याय 21[सम्पाद्यताम्] मात्स्य-माहिष-वाराह-पिशितामक-मूलकम् । माष-सूप-दधि-क्षीर-शुक्तेक्षु-रस-फाणितम् ॥ १ ॥ २१.१av मत्स्य-माहिष-वाराह- अवाक्-शय्यां च भजतो द्विषतो दन्त-धावनम् । धूम-च्छर्दन-गण्डूषान् उचितं च सिरा-व्यधम् ॥ २ ॥ क्रुद्धाः श्लेष्मोल्बणा दोषाः कुर्वन्त्य् अन्तर् मुखं गदान् । तत्र खण्डौष्ठ इत्य् उक्तो वातेनौष्ठो द्वि-धा कृतः ॥ ३ ॥ २१.३bv कुर्वन्त्य् अन्तर्-मुखे गदान् ओष्ठ-कोपे तु पवनात् स्तब्धाव् ओष्ठौ महा-रुजौ । दाल्येते परिपाट्येते परुषासित-कर्कशौ ॥ ४ ॥ पित्तात् तीक्ष्ण-सहौ पीतौ सर्षपाकृतिभिश् चितौ । पिटिकाभिर् बहु-क्लेदाव् आशु-पाकौ कफात् पुनः ॥ ५ ॥ २१.५cv पिटिकाभिर् महा-क्लेदाव् शीता-सहौ गुरू शूनौ स-वर्ण-पिटिकाचितौ । संनिपाताद् अनेकाभौ दुर्-गन्धास्राव-पिच्छिलौ ॥ ६ ॥ २१.६dv दुर्-गन्ध-स्राव-पिच्छिलौ २१.६dv दुर्-गन्धाव् अति-पिच्छिलौ अ-कस्मान् म्लान-संशून-रुजौ विषम-पाकिनौ । रक्तोपसृष्टौ रुधिरं स्रवतः शोणित-प्रभौ ॥ ७ ॥ खर्जूर-सदृशं चात्र क्षीणे रक्ते ऽर्बुदं भवेत् । मांस-पिण्डोपमौ मांसात् स्यातां मूर्छत्-कृमी क्रमात् ॥ ८ ॥ तैलाभ-श्वयथु-क्लेदौ स-कण्ड्वौ मेदसा मृदू । क्षत-जाव् अवदीर्येते पाट्येते चा-सकृत् पुनः ॥ ९ ॥ २१.९bv स-कण्डू मेदसा मृदू २१.९dv पाट्येते वा-सकृत् पुनः ग्रथितौ च पुनः स्यातां कण्डूलौ दशन-च्छदौ । जल-बुद्बुद-वद् वात-कफाद् ओष्ठे जलार्बुदम् ॥ १० ॥ गण्डालजी स्थिरः शोफो गण्डे दाह-ज्वरान्वितः । वाताद् उष्ण-सहा दन्ताः शीत-स्पर्शे ऽधिक-व्यथाः ॥ ११ ॥ दाल्यन्त इव शूलेन शीताख्यो दालनश् च सः । दन्त-हर्षे प्रवाताम्ल-शीत-भक्षा-क्षमा द्वि-जाः ॥ १२ ॥ २१.१२dv -शीत-भक्ष्या-सहा द्वि-जाः भवन्त्य् अम्लाशनेनेव स-रुजाश् चलिता इव । दन्त-भेदे द्वि-जास् तोद-भेद-रुक्-स्फुटनान्विताः ॥ १३ ॥ २१.१३bv स-रुजश् चलिता इव २१.१३dv -भेद-रुक्-वेदनान्विताः चालश् चलद्भिर् दशनैर् भक्षणाद् अधिक-व्यथैः । करालस् तु करालानां दशनानां समुद्गमः ॥ १४ ॥ २१.१४dv दशनानां समुद्भवः २१.१४dv दशनानां समुद्भवे दन्तो ऽधिको ऽधि-दन्ताख्यः स चोक्तः खलु वर्धनः । जायमाने ऽति-रुग् दन्ते जाते तत्र तु शाम्यति ॥ १५ ॥ २१.१५cv जायते जायमाने ऽति २१.१५dv रुग् जाते तत्र शाम्यति अ-धावनान् मलो दन्ते कफो वा वात-शोषितः । पूति-गन्धिः स्थिरी-भूतः शर्करा साप्य् उपेक्षिता ॥ १६ ॥ २१.१६cv पूति-गन्धः स्थिरी-भूतः २१.१६dv शर्करा सो ऽप्य् उपेक्षितः शातयत्य् अणु-शो दन्तात् कपालानि कपालिका । श्यावः श्याव-त्वम् आयातो रक्त-पित्तानिलैर् द्वि-जः ॥ १७ ॥ २१.१७av शातयत्य् अणु-शो दन्त- २१.१७bv -कपालानि कपालिका २१.१७cv श्यावः श्याव-त्वम् आयाता २१.१७dv रक्त-पित्तानिलैर् द्वि-जाः स-मूलं दन्तम् आश्रित्य दोषैर् उल्बण-मारुतैः । शोषिते मज्ज्ञि सुषिरे दन्ते ऽन्न-मल-पूरिते ॥ १८ ॥ पूति-त्वात् कृमयः सूक्ष्मा जायन्ते जायते ततः । अ-हेतु-तीव्रार्ति-शमः स-संरम्भो ऽसितश् चलः ॥ १९ ॥ प्रलूनः पूय-रक्त-स्रुत् स चोक्तः कृमि-दन्तकः । श्लेष्म-रक्तेन पूतीनि वहन्त्य् अस्रम् अ-हेतुकम् ॥ २० ॥ २१.२०av प्रभूत-पूय-रक्त-स्रुत् शीर्यन्ते दन्त-मांसानि मृदु-क्लिन्नासितानि च । शीतादो ऽसाव् उप-कुशः पाकः पित्तासृग्-उद्भवः ॥ २१ ॥ दन्त-मांसानि दह्यन्ते रक्तान्य् उत्सेध-वन्त्य् अतः । कण्डू-मन्ति स्रवन्त्य् अस्रम् आध्मायन्ते ऽसृजि स्थिते ॥ २२ ॥ चला मन्द-रुजो दन्ताः पूति वक्त्रं च जायते । दन्तयोस् त्रिषु वा शोफो बदरास्थि-निभो घनः ॥ २३ ॥ कफास्रात् तीव्र-रुक् शीघ्रं पच्यते दन्त-पुप्पुटः । दन्त-मांसे मलैः सास्रैर् बाह्यान्तः श्वयथुर् गुरुः ॥ २४ ॥ स-रुग्-दाहः स्रवेद् भिन्नः पूयास्रं दन्त-विद्रधिः । श्वयथुर् दन्त-मूलेषु रुजा-वान् पित्त-रक्त-जः ॥ २५ ॥ २१.२५bv पूयास्रे दन्त-विद्रधिः लाला-स्रावी स सुषिरो दन्त-मांस-प्रशातनः । स संनिपाताज् ज्वर-वान् स-पूय-रुधिर-स्रुतिः ॥ २६ ॥ २१.२६cv स संनिपात-ज्वर-वान् महा-सुषिर इत्य् उक्तो विशीर्ण-द्वि-ज-बन्धनः । दन्तान्ते कील-वच् छोफो हनु-कर्ण-रुजा-करः ॥ २७ ॥ २१.२७bv विशीर्ण-रद-बन्धनः प्रतिहन्त्य् अभ्यवहृतिम् श्लेष्मणा सो ऽधि-मांसकः । घृष्टेषु दन्त-मांसेषु संरम्भो जायते महान् ॥ २८ ॥ यस्मिंश् चलन्ति दन्ताश् च स विदर्भो ऽभिघात-जः । दन्त-मांसाश्रितान् रोगान् यः साध्यान् अप्य् उपेक्षते ॥ २९ ॥ २१.२९bv स वैदर्भो ऽभिघात-जः अन्तस् तस्यास्रवन् दोषः सूक्ष्मां संजनयेद् गतिम् । पूयं मुहुः सा स्रवति त्वङ्-मांसास्थि-प्रभेदिनी ॥ ३० ॥ ताः पुनः पञ्च विज्ञेया लक्षणैः स्वैर् यथोदितैः । शाक-पत्त्र-खरा सुप्ता स्फुटिता वात-दूषिता ॥ ३१ ॥ जिह्वा पित्तात् स-दाहोषा रक्तैर् मांसाङ्कुरैश् चिता । शाल्मली-कण्टकाभैस् तु कफेन बहला गुरुः ॥ ३२ ॥ २१.३२dv कफेन बहुला गुरुः कफ-पित्ताद् अधः शोफो जिह्वा-स्तम्भ-कृद् उन्नतः । मत्स्य-गन्धिर् भवेत् पक्वः सो ऽलसो मांस-शातनः ॥ ३३ ॥ प्रबन्धने ऽधो जिह्वायाः शोफो जिह्वाग्र-संनिभः । साङ्कुरः कफ-पित्तास्रैर् लालोषा-स्तम्भ-वान् खरः ॥ ३४ ॥ २१.३४av प्रलम्बनो ऽधो जिह्वायाः अधि-जिह्वः स-रुक्-कण्डुर् वाक्याहार-विघात-कृत् । तादृग् एवोप-जिह्वस् तु जिह्वाया उपरि स्थितः ॥ ३५ ॥ तालु-मांसे ऽनिलाद् दुष्टे पिटिकाः स-रुजः खराः । बह्व्यो घनाः स्राव-युतास् तास् तालु-पिटिकाः स्मृताः ॥ ३६ ॥ २१.३६bv पिटिकाः स-रुजाः खराः २१.३६cv बह्व्यो घनाः स्राव-युक्तास् तालु-मूले कफात् सास्रान् मत्स्य-वस्ति-निभो मृदुः । प्रलम्बः पिच्छिलः शोफो नासयाहारम् ईरयन् ॥ ३७ ॥ कण्ठोपरोध-तृट्-कास-वमि-कृत् गल-शुण्डिका । तालु-मध्ये नि-रुङ् मांसं संहतं तालु-संहतिः ॥ ३८ ॥ पद्माकृतिस् तालु-मध्ये रक्ताच् छ्वयथुर् अर्बुदम् । कच्छपः कच्छपाकारश् चिर-वृद्धिः कफाद् अ-रुक् ॥ ३९ ॥ कोलाभः श्लेष्म-मेदोभ्यां पुप्पुटो नी-रुजः स्थिरः । पित्तेन पाकः पाकाख्यः पूयास्रावी महा-रुजः ॥ ४० ॥ वात-पित्त-ज्वरायासैस् तालु-शोषस् तद्-आह्वयः । जिह्वा-प्रबन्ध-जाः कण्ठे दारुणा मार्ग-रोधिनः ॥ ४१ ॥ मांसाङ्कुराः शीघ्र-चया रोहिणी शीघ्र-कारिणी । कण्ठास्य-शोष-कृद् वातात् सा हनु-श्रोत्र-रुक्-करी ॥ ४२ ॥ २१.४२bv रोहिणी साशु-कारिणी पित्ताज् ज्वरोषा-तृण्-मोह-कण्ठ-धूमायनान्विता । क्षिप्र-जा क्षिप्र-पाकाति-रागिणी स्पर्शना-सहा ॥ ४३ ॥ कफेन पिच्छिला पाण्डुर् असृजा स्फोटकाचिता । तप्ताङ्गार-निभा कर्ण-रुक्-करी पित्त-जाकृतिः ॥ ४४ ॥ गम्भीर-पाका निचयात् सर्व-लिङ्ग-समन्विता । दोषैः कफोल्बणैः शोफः कोल-वद् ग्रथितोन्नतः ॥ ४५ ॥ शूक-कण्टक-वत् कण्ठे शालूको मार्ग-रोधनः । वृन्दो वृत्तोन्नतो दाह-ज्वर-कृद् गल-पार्श्व-गः ॥ ४६ ॥ हनु-संध्य्-आश्रितः कण्ठे कार्पासी-फल-संनिभः । पिच्छिलो मन्द-रुक् शोफः कठिनस् तुण्डिकेरिका ॥ ४७ ॥ २१.४७bv कर्पासी-फल-संनिभः बाह्यान्तः श्वयथुर् घोरो गल-मार्गार्गलोपमः । गलौघो मूर्ध-गुरु-ता-तन्द्रा-लाला-ज्वर-प्रदः ॥ ४८ ॥ वलयं नाति-रुक् शोफस् तद्-वद् एवायतोन्नतः । मांस-कीलो गले दोषैर् एको ऽनेको ऽथ-वा ऽल्प-रुक् ॥ ४९ ॥ कृच्छ्रोच्छ्वासाभ्यवहृतिः पृथु-मूलो गिलायुकः । भूरि-मांसाङ्कुर-वृता तीव्र-तृड्-ज्वर-मूर्ध-रुक् ॥ ५० ॥ २१.५०bv पृथु-मूलो गलायुकः शत-घ्नी निचिता वर्तिः शत-घ्नीवाति-रुक्-करी । व्याप्त-सर्व-गलः शीघ्र-जन्म-पाको महा-रुजः ॥ ५१ ॥ २१.५१av शत-घ्नी-निचितेवान्तः २१.५१bv शत-घ्नी चाति-रुक्-करी पूति-पूय-निभ-स्रावी श्वयथुर् गल-विद्रधिः । जिह्वावसाने कण्ठादाव् अ-पाकं श्वयथुं मलाः ॥ ५२ ॥ जनयन्ति स्थिरं रक्तं नी-रुजं तद् गलार्बुदम् ॥ ५३अब् ॥ २१.५३bv नी-रुजं तं गलार्बुदम् पवन-श्लेष्म-मेदोभिर् गल-गण्डो भवेद् बहिः ॥ ५३च्द् ॥ वर्धमानः स कालेन मुष्क-वल् लम्बते ऽति-रुक् ॥ ५३एf ॥ २१.५३fव् मुष्क-वल् लम्बते नि-रुक् कृष्णो ऽरुणो वा तोदाढ्यः स वातात् कृष्ण-राजि-मान् । वृद्धस् तालु-गले शोषं कुर्याच् च वि-रसास्य-ताम् ॥ ५४ ॥ स्थिरः स-वर्णः कण्डू-मान् शीत-स्पर्शो गुरुः कफात् । वृद्धस् तालु-गले लेपं कुर्याच् च मधुरास्य-ताम् ॥ ५५ ॥ २१.५५cv वृद्धस् तालु-गले शोफं मेदसः श्लेष्म-वद् धानि-वृद्ध्योः सो ऽनुविधीयते । देहं वृद्धश् च कुरुते गले शब्दं स्वरे ऽल्प-ताम् ॥ ५६ ॥ श्लेष्म-रुद्धानिल-गतिः शुष्क-कण्ठो हत-स्वरः । ताम्यन् प्रसक्तं श्वसिति येन स स्वर-हानिलात् ॥ ५७ ॥ करोति वदनस्यान्तर् व्रणान् सर्व-सरो ऽनिलः । संचारिणो ऽरुणान् रूक्षान् ओष्ठौ ताम्रौ चल-त्वचौ ॥ ५८ ॥ जिह्वा शीता-सहा गुर्वी स्फुटिता कण्टकाचिता । विवृणोति च कृच्छ्रेण मुखं पाको मुखस्य सः ॥ ५९ ॥ २१.५९dv मुखं पाको मुखस्य च अधः प्रतिहतो वायुर् अर्शो-गुल्म-कफादिभिः । यात्य् ऊर्ध्वं वक्त्र-दौर्गन्ध्यं कुर्वन्न् ऊर्ध्व-गुदस् तु सः ॥ ६० ॥ २१.६०dv कुर्वन्न् ऊर्ध्व-गदस् तु सः मुखस्य पित्त-जे पाके दाहोषे तिक्त-वक्त्र-ता । क्षारोक्षित-क्षत-समा व्रणास् तद्-वच् च रक्त-जे ॥ ६१ ॥ कफ-जे मधुरास्य-त्वं कण्डू-मत्-पिच्छिला व्रणाः । अन्तः-कपोलम् आश्रित्य श्याव-पाण्डु कफो ऽर्बुदम् ॥ ६२ ॥ २१.६२dv श्यावं पाण्डु कफो ऽर्बुदम् कुर्यात् तद् घट्टितं छिन्नं मृदितं च विवर्धते । मुख-पाको भवेत् सास्रैः सर्वैः सर्वाकृतिर् मलैः ॥ ६३ ॥ २१.६३av कुर्यात् तत् पाटितं छिन्नं २१.६३av कुर्यात् तद् व्यधितं छिन्नं पूत्य्-आस्य-ता च तैर् एव दन्त-काष्ठादि-विद्विषः । ओष्ठे गण्डे द्वि-जे मूले जिह्वायां तालुके गले ॥ ६४ ॥ वक्त्रे सर्व-त्र चेत्य् उक्ताः पञ्च-सप्ततिर् आमयाः । एका-दशैको दश च त्रयो-दश तथा च षट् ॥ ६५ ॥ अष्टाव् अष्टा-दशाष्टौ च क्रमात् तेष्व् अन्-उपक्रमाः । करालो मांस-रक्तौष्ठाव् अर्बुदानि जलाद् विना ॥ ६६ ॥ २१.६६bv क्रमाद् एष्व् अन्-उपक्रमाः कच्छपस् तालु-पिटिका गलौघः सुषिरो महान् । स्वर-घ्नोर्ध्व-गुद-श्याव-शत-घ्नी-वलयालसाः ॥ ६७ ॥ २१.६७cv स्वर-घ्नोर्ध्व-गद-श्याव- नाड्य्-ओष्ठ-कोपौ निचयाद् रक्तात् सर्वैश् च रोहिणी । दशने स्फुटिते दन्त-भेदः पक्वोप-जिह्विका ॥ ६८ ॥ गल-गण्डः स्वर-भ्रंशी कृच्छ्रोच्छ्वासो ऽति-वत्सरः । याप्यस् तु हर्षो भेदश् च शेषाञ् छस्त्रौषधैर् जयेत् ॥ ६९ ॥ २१.६९av गल-गण्डः स्वर-भ्रंशः अध्याय 22[सम्पाद्यताम्] खण्डौष्ठस्य विलिख्यान्तौ स्यूत्वा व्रण-वद् आचरेत् । यष्टी-ज्योतिष्मती-लोध्र-श्रावणी-शारिवोत्पलैः ॥ १ ॥ पटोल्या काकमाच्या च तैलम् अभ्यञ्जनं पचेत् । नस्यं च तैलं वात-घ्न-मधुर-स्कन्ध-साधितम् ॥ २ ॥ महा-स्नेहेन वातौष्ठे सिद्धेनाक्तः पिचुर् हितः । देव-धूप-मधूच्छिष्ट-गुग्गुल्व्-अमरदारुभिः ॥ ३ ॥ यष्ट्य्-आह्व-चूर्ण-युक्तेन तेनैव प्रतिसारणम् । नाड्य्-ओष्ठं स्वेदयेद् दुग्ध-सिद्धैर् एरण्ड-पल्लवैः ॥ ४ ॥ २२.४av यष्ट्य्-आह्व-चूर्ण-युक्तैस् तु २२.४bv तैर् एव प्रतिसारणम् खण्डौष्ठ-विहितं नस्यं तस्य मूर्ध्नि च तर्पणम् । पित्ताभिघात-जाव् ओष्ठौ जलौकोभिर् उपाचरेत् ॥ ५ ॥ लोध्र-सर्ज-रस-क्षौद्र-मधुकैः प्रतिसारणम् । गुडूची-यष्टि-पत्तङ्ग-सिद्धम् अभ्यञ्जने घृतम् ॥ ६ ॥ पित्त-विद्रधि-वच् चात्र क्रिया शोणित-जे ऽपि च । इदम् एव नवे कार्यं कर्मौष्ठे तु कफातुरे ॥ ७ ॥ २२.७cv इदम् एव भवेत् कार्यं २२.७dv कर्मौष्ठे तु कफोत्तरे पाठा-क्षार-मधु-व्योषैर् हृतास्रे प्रतिसारणम् । धूम-नावन-गण्डूषाः प्रयोज्याश् च कफ-च्छिदः ॥ ८ ॥ स्विन्नं भिन्नं वि-मेदस्कं दहेन् मेदो-जम् अग्निना । प्रियङ्गु-लोध्र-त्रि-फला-माक्षिकैः प्रतिसारयेत् ॥ ९ ॥ स-क्षौद्रा घर्षणं तीक्ष्णा भिन्न-शुद्धे जलार्बुदे । अवगाढे ऽति-वृद्धे वा क्षारो ऽग्निर् वा प्रतिक्रिया ॥ १० ॥ २२.१०av स-क्षौद्रैर् घर्षणं तीक्ष्णैर् २२.१०dv क्षारो वह्निः प्रतिक्रिया आमाद्य्-अवस्थास्व् अलजीं गण्डे शोफ-वद् आचरेत् । स्विन्नस्य शीत-दन्तस्य पालीं विलिखितां दहेत् ॥ ११ ॥ तैलेन प्रतिसार्या च स-क्षौद्र-घन-सैन्धवैः । दाडिम-त्वग्-वरा-तार्क्ष्य-कान्ता-जम्ब्व्-अस्थि-नागरैः ॥ १२ ॥ कवडः क्षीरिणां क्वाथैर् अणु-तैलं च नावनम् । दन्त-हर्षे तथा भेदे सर्वा वात-हरा क्रिया ॥ १३ ॥ २२.१३cv दन्त-भेदे तथा हर्षे २२.१३dv सर्वा वात-हराः क्रियाः तिल-यष्टीमधु-शृतं क्षीरं गण्डूष-धारणम् । स-स्नेहं दश-मूलाम्बु गण्डूषः प्रचलद्-द्वि-जे ॥ १४ ॥ २२.१४cv स-स्नेह-दश-मूलाम्बु- २२.१४dv -गण्डूषाः प्रचले द्वि-जे तुत्थ-लोध्र-कणा-श्रेष्ठा-पत्तङ्ग-पटु-घर्षणम् । स्निग्धाः शील्या यथावस्थं नस्यान्न-कवडादयः ॥ १५ ॥ २२.१५dv गण्डूष-कवडादयः अधि-दन्तकम् आलिप्तं यदा क्षारेण जर्जरम् । कृमि-दन्तम् इवोत्पाट्य तद्-वच् चोपचरेत् तदा ॥ १६ ॥ अन्-अवस्थित-रक्ते च दग्धे व्रण इव क्रिया । अ-हिंसन् दन्त-मूलानि दन्तेभ्यः शर्करां हरेत् ॥ १७ ॥ क्षार-चूर्णैर् मधु-युतैस् ततश् च प्रतिसारयेत् । कपालिकायाम् अप्य् एवं हर्षोक्तं च समाचरेत् ॥ १८ ॥ जयेद् विस्रावणैः स्विन्नम् अ-चलं कृमि-दन्तकम् । स्निग्धैश् चालेप-गण्डूष-नस्याहारैश् चलापहैः ॥ १९ ॥ २२.१९bv अ-बलं कृमि-दन्तकम् गुडेन पूर्णं सुषिरं मधूच्छिष्टेन वा दहेत् । सप्तच्छदार्क-क्षीराभ्यां पूरणं कृमि-शूल-जित् ॥ २० ॥ हिङ्गु-कट्फल-कासीस-स्वर्जिका-कुष्ठ-वेल्ल-जम् । रजो रुजं जयत्य् आशु वस्त्र-स्थं दशने घृतम् ॥ २१ ॥ २२.२१dv वस्त्र-स्थं दशनैर् घृतम् अलक्तकं वा सिन्धूत्थं वेल्ल-धूमं स-हिङ्गु वा । धान्याम्ल-सिद्धं शेवालं कोष्णं वा दशन-स्थितम् ॥ २१+१ ॥ २२.२१+१bv वेश्म-धूमं स-हिङ्गु वा वराहकर्णी-मूलं वा शरपुङ्खा-जटाथ-वा । वर्तिर् वावल्गुज-फलैर् बीजपूर-जटान्वितैः ॥ २१+२ ॥ गण्डूषं ग्राहयेत् तैलम् एभिर् एव च साधितम् । क्वाथैर् वा युक्तम् एरण्ड-द्वि-व्याघ्री-भूकदम्ब-जैः ॥ २२ ॥ २२.२२av गण्डूषं धारयेत् तैलम् २२.२२dv -व्याघ्री-भूर्ज-कदम्बकैः क्रिया-योगैर् बहु-विधैर् इत्य् अ-शान्त-रुजं भृशम् । दृढम् अप्य् उद्धरेद् दन्तं पूर्वं मूलाद् विमोक्षितम् ॥ २३ ॥ संदंशकेन लघुना दन्त-निर्घातनेन वा । तैलं स-यष्ट्य्-आह्व-रजो गण्डूषो मधु वा ततः ॥ २४ ॥ २२.२४dv गण्डूषो मधुना ततः ततो विदारि-यष्ट्य्-आह्व-शृङ्गाटक-कसेरुभिः । तैलं दश-गुण-क्षीरं सिद्धं युञ्जीत नावनम् ॥ २५ ॥ कृश-दुर्-बल-वृद्धानां वातार्तानां च नोद्धरेत् । नोद्धरेच् चोत्तरं दन्तं बहूपद्रव-कृद् धि सः ॥ २६ ॥ एषाम् अप्य् उद्धृतौ स्निग्ध-स्वादु-शीत-क्रमो हितः । विस्रावितास्रे शीतादे स-क्षौद्रैः प्रतिसारणम् ॥ २७ ॥ २२.२७av एषाम् अप्य् उद्धृतैः स्निग्ध- मुस्तार्जुन-त्वक्-त्रि-फला-फलिनी-तार्क्ष्य-नागरैः । तत्-क्वाथः कवडो नस्यं तैलं मधुर-साधितम् ॥ २८ ॥ दन्त-मांसान्य् उप-कुशे स्विन्नान्य् उष्णाम्बु-धारणैः । मण्डलाग्रेण शाकादि-पत्त्रैर् वा बहु-शो लिखेत् ॥ २९ ॥ ततश् च प्रतिसार्याणि घृत-मण्ड-मधु-द्रुतैः । लाक्षा-प्रियङ्गु-पत्तङ्ग-लवणोत्तम-गैरिकैः ॥ ३० ॥ २२.३०bv घृत-मण्ड-मधु-प्लुतैः स-कुष्ठ-शुण्ठी-मरिच-यष्टीमधु-रसाञ्जनैः । सुखोष्णो घृत-मण्डो ऽनु तैलं वा कवड-ग्रहः ॥ ३१ ॥ २२.३१dv तैलं वा कवड-ग्रहे घृतं च मधुरैः सिद्धं हितं कवड-नस्ययोः । दन्त-पुप्पुटके स्विन्न-च्छिन्न-भिन्न-विलेखिते ॥ ३२ ॥ २२.३२av घृतं वा मधुरैः सिद्धं यष्ट्य्-आह्व-स्वर्जिका-शुण्ठी-सैन्धवैः प्रतिसारणम् । विद्रधौ कटु-तीक्ष्णोष्ण-रूक्षैः कवड-लेपनम् ॥ ३३ ॥ घर्षणं कटुका-कुष्ठ-वृश्चिकाली-यवोद्भवैः । रक्षेत् पाकं हिमैः पक्वः पाट्यो दाह्यो ऽवगाढकः ॥ ३४ ॥ सुषिरे छिन्न-लिखिते स-क्षौद्रैः प्रतिसारणम् । लोध्र-मुस्त-मिशि-श्रेष्ठा-तार्क्ष्य-पत्तङ्ग-किंशुकैः ॥ ३५ ॥ २२.३५av सौषिरे छिन्न-लिखिते स-कट्फलैः कषायैश् च तेषां गण्डूष इष्यते । यष्टी-लोध्रोत्पलानन्ता-शारिवागुरु-चन्दनैः ॥ ३६ ॥ २२.३६av स-कट्फलैः कषायश् च स-गैरिक-सिता-पुण्ड्रैः सिद्धं तैलं च नावनम् । छित्त्वाधि-मांसकं चूर्णैः स-क्षौद्रैः प्रतिसारयेत् ॥ ३७ ॥ वचा-तेजोवती-पाठा-स्वर्जिका-यव-शूक-जैः । पटोल-निम्ब-त्रि-फला-कषायः कवडो हितः ॥ ३८ ॥ २२.३८bv -स्वर्जिका-याव-शूक-जैः विदर्भे दन्त-मूलानि मण्डलाग्रेण शोधयेत् । क्षारं युञ्ज्यात् ततो नस्यं गण्डूषादि च शीतलम् ॥ ३९ ॥ संशोध्योभयतः कायं शिरश् चोपचरेत् ततः । नाडीं दन्तानुगां दन्तं समुद्धृत्याग्निना दहेत् ॥ ४० ॥ कुब्जां नैक-गतिं पूर्णां गुडेन मदनेन वा । धावनं जाति-मदन-खदिर-स्वादुकण्टकैः ॥ ४१ ॥ २२.४१av न्युब्जां नैक-गतिं पूर्णां २२.४१bv गुडेन मधुनाथ-वा क्षीरि-वृक्षाम्बु-गण्डूषो नस्यं तैलं च तत्-कृतम् । कुर्याद् वातौष्ठ-कोपोक्तं कण्टकेष्व् अनिलात्मसु ॥ ४२ ॥ जिह्वायां पित्त-जातेषु घृष्टेषु रुधिरे स्रुते । प्रतिसारण-गण्डूष-नावनं मधुरैर् हितम् ॥ ४३ ॥ तीक्ष्णैः कफोत्थेष्व् एवं च सर्षप-त्र्य्-ऊषणादिभिः । नवे जिह्वालसे ऽप्य् एवं तं तु शस्त्रेण न स्पृशेत् ॥ ४४ ॥ २२.४४av तीक्ष्णैः कफोत्थेष्व् अप्य् एवं २२.४४av तीक्ष्णैः कफोत्थेष्व् एवं तु उन्नम्य जिह्वाम् आकृष्टां बडिशेनाधि-जिह्विकाम् । छेदयेन् मण्डलाग्रेण तीक्ष्णोष्णैर् घर्षणादि च ॥ ४५ ॥ उप-जिह्वां परिस्राव्य यव-क्षारेण घर्षयेत् । कफ-घ्नैः शुण्डिका साध्या नस्य-गण्डूष-घर्षणैः ॥ ४६ ॥ एर्वारु-बीज-प्रतिमं वृद्धायाम् अ-सिरा-ततम् । अग्रं निविष्टं जिह्वाया बडीशाद्य्-अवलम्बितम् ॥ ४७ ॥ २२.४७cv अग्रं निविष्टं जिह्वायां २२.४७cv अग्रे निविष्टं जिह्वाया छेदयेन् मण्डलाग्रेण नात्य्-अग्रे न च मूलतः । छेदे ऽत्य् असृक्-क्षयान् मृत्युर् हीने व्याधिर् विवर्धते ॥ ४८ ॥ २२.४८bv नात्य्-अग्रे नाति-मूलतः मरिचातिविषा-पाठा-वचा-कुष्ठ-कुटन्नटैः । छिन्नायां स-पटु-क्षौद्रैर् घर्षणं कवडः पुनः ॥ ४९ ॥ कटुकातिविषा-पाठा-निम्ब-रास्ना-वचाम्बुभिः । संघाते पुप्पुटे कूर्मे विलिख्यैवं समाचरेत् ॥ ५० ॥ अ-पक्वे तालु-पाके तु कासीस-क्षौद्र-तार्क्ष्य-जैः । घर्षणं कवडः शीत-कषाय-मधुरौषधैः ॥ ५१ ॥ २२.५१cv घर्षणं कवडः शीतः २२.५१dv कषाय-मधुरौषधैः पक्वे ऽष्टा-पद-वद् भिन्ने तीक्ष्णोष्णैः प्रतिसारणम् । वृष-निम्ब-पटोलाद्यैस् तिक्तैः कवड-धारणम् ॥ ५२ ॥ तालु-शोषे त्व् अ-तृष्णस्य सर्पिर् उत्तर-भक्तिकम् । कणा-शुण्ठी-शृतं पानम् अम्लैर् गण्डूष-धारणम् ॥ ५३ ॥ २२.५३av तालु-शोषे तृषार्तस्य धन्व-मांस-रसाः स्निग्धाः क्षीर-सर्पिश् च नावनम् । कण्ठ-रोगेष्व् असृङ्-मोक्षस् तीक्ष्णैर् नस्यादि कर्म च ॥ ५४ ॥ क्वाथः पानं च दार्वी-त्वङ्-निम्ब-तार्क्ष्य-कलिङ्ग-जः । हरीतकी-कषायो वा पेयो माक्षिक-संयुतः ॥ ५५ ॥ श्रेष्ठा-व्योष-यव-क्षार-दार्वी-द्वीपि-रसाञ्जनैः । स-पाठा-तेजिनी-निम्बैः शुक्त-गो-मूत्र-साधितैः ॥ ५६ ॥ कवडो गुटिका वात्र कल्पिता प्रतिसारणम् । निचुलं कटभी मुस्तं देवदारु महौषधम् ॥ ५७ ॥ २२.५७av कवडो गुटिका चात्र २२.५७cv निचुलं कटभी मुस्ता वचा दन्ती च मूर्वा च लेपः कोष्णो ऽर्ति-शोफ-हा । अथान्तर्-बाह्यतः स्विन्नां वात-रोहिणिकां लिखेत् ॥ ५८ ॥ अङ्गुली-शस्त्रकेणाशु पटु-युक्त-नखेन वा । पञ्च-मूलाम्बु कवडस् तैलं गण्डूष-नावनम् ॥ ५९ ॥ विस्राव्य पित्त-संभूतां सिता-क्षौद्र-प्रियङ्गुभिः । घर्षेत् स-लोध्र-पत्तङ्गैः कवडः क्वथितैश् च तैः ॥ ६० ॥ द्राक्षा-परूषक-क्वाथो हितश् च कवड-ग्रहे । उपाचरेद् एवम् एव प्रत्याख्यायास्र-संभवाम् ॥ ६१ ॥ सागार-धूमैः कटुकैः कफ-जां प्रतिसारयेत् । नस्य-गण्डूषयोस् तैलं साधितं च प्रशस्यते ॥ ६२ ॥ अपामार्ग-फल-श्वेता-दन्ती-जन्तुघ्न-सैन्धवैः । तद्-वच् च वृन्द-शालूक-तुण्डिकेरी-गिलायुषु ॥ ६३ ॥ २२.६३dv -तुण्डिकेरी-गलायुषु विद्रधौ स्राविते श्रेष्ठा-रोचना-तार्क्ष्य-गैरिकैः । स-लोध्र-पटु-पत्तङ्ग-कणैर् गण्डूष-घर्षणे ॥ ६४ ॥ २२.६४dv -कणैर् गण्डूष-धारणम् २२.६४dv -कणैर् गण्डूष-घर्षणम् गल-गण्डः पवन-जः स्विन्नो निःस्रुत-शोणितः । तिलैर् बीजैश् च लट्वोमा-प्रियाल-शण-संभवैः ॥ ६५ ॥ २२.६५bv स्विन्नो विस्रुत-शोणितः उपनाह्यो व्रणे रूढे प्रलेप्यश् च पुनः पुनः । शिग्रु-तिल्वक-तर्कारी-गज-कृष्णा-पुनर्नवैः ॥ ६६ ॥ कालामृतार्क-मूलैश् च पुष्पैश् च करहाट-जैः । एकैषीकान्वितैः पिष्टैः सुरया काञ्जिकेन वा ॥ ६७ ॥ २२.६७av ताल-मूलार्क-मूलैश् च २२.६७bv पुष्पैश् च करघाट-जैः गुडूची-निम्ब-कुटज-हंसपदी-बला-द्वयैः । साधितं पाययेत् तैलं स-कृष्णा-देवदारुभिः ॥ ६८ ॥ कर्तव्यं कफ-जे ऽप्य् एतत् स्वेद-विम्लापने त्व् अति । लेपो ऽजगन्धातिविषा-विशल्याः स-विषाणिकाः ॥ ६९ ॥ गुञ्जालाबु-शुकाह्वाश् च पलाश-क्षार-कल्किताः । मूत्र-स्रुतं हठ-क्षारं पक्त्वा कोद्रव-भुक् पिबेत् ॥ ७० ॥ २२.७०cv मूत्र-शृतं यव-क्षारं २२.७०cv मूत्र-स्रुतं यव-क्षारं २२.७०cv सूत्र-स्रुतं यव-क्षारं साधितं वत्सकाद्यैर् वा तैलं स-पटु-पञ्चकैः । कफ-घ्नान् धूम-वमन-नावनादींश् च शीलयेत् ॥ ७१ ॥ २२.७१cv कफ-घ्नान् धूम-गण्डूषान् २२.७१dv वमनादींश् च शीलयेत् मेदो-भवे सिरां विध्येत् कफ-घ्नं च विधिं भजेत् । असनादि-रजश् चैनं प्रातर् मूत्रेण पाययेत् ॥ ७२ ॥ अ-शान्तौ पाचयित्वा च सर्वान् व्रण-वद् आचरेत् । मुख-पाकेषु स-क्षौद्रा प्रयोज्या मुख-धावनाः ॥ ७३ ॥ २२.७३av अ-शान्तौ पाटयित्वा च २२.७३dv प्रयोज्या मुख-पावनाः क्वथितास् त्रि-फला-पाठा-मृद्वीका-जाति-पल्लवाः । निष्ठेव्या भक्षयित्वा वा कुठेरादिर् गणो ऽथ-वा ॥ ७४ ॥ २२.७४cv निघृष्टव्या भक्षयित्वा मुख-पाके ऽनिलात् कृष्णा-पट्व्-एलाः प्रतिसारणम् । तैलं वात-हरैः सिद्धं हितं कवड-नस्ययोः ॥ ७५ ॥ पित्तास्रे पित्त-रक्त-घ्नः कफ-घ्नश् च कफे विधिः । लिखेच् छाकादि-पत्त्रैश् च पिटिकाः कठिनाः स्थिराः ॥ ७६ ॥ २२.७६av पित्तास्रे रक्त-पित्त-घ्नः यथा-दोषोदयं कुर्यात् संनिपाते चिकित्सितम् । नवे ऽर्बुदे त्व् अ-संवृद्धे छेदिते प्रतिसारणम् ॥ ७७ ॥ स्वर्जिका-नागर-क्षौद्रैः क्वाथो गण्डूष इष्यते । गुडूची-निम्ब-कल्कोत्थो मधु-तैल-समन्वितः ॥ ७८ ॥ यवान्न-भुक् तीक्ष्ण-तैल-नस्याभ्यङ्गांस् तथाचरेत् । वमिते पूति-वदने धूमस् तीक्ष्णः स-नावनः ॥ ७९ ॥ समङ्गा-धातकी-लोध्र-फलिनी-पद्मकैर् जलम् । धावनं वदनस्यान्तश् चूर्णितैर् अवचूर्णितम् ॥ ८० ॥ २२.८०dv चूर्णितैर् अवचूर्णनम् शीतादोप-कुशोक्तं च नावनादि च शीलयेत् ॥ ८१अब् ॥ फल-त्रय-द्वीपि-किराततिक्त-यष्ट्य्-आह्व-सिद्धार्थ-कटु-त्रिकाणि ॥ ८१च्द् ॥ मुस्ता-हरिद्रा-द्वय-याव-शूक-वृक्षाम्लकाम्लाग्रिम-वेतसाश् च ॥ ८१एf ॥ अश्वत्थ-जम्ब्व्-आम्र-धनञ्जय-त्वक् त्वक् चाहिमारात् खदिरस्य सारः । क्वाथेन तेषां घन-तां गतेन तच्-चूर्ण-युक्ता गुटिका विधेयाः ॥ ८२ ॥ ता धारिता घ्नन्ति मुखेन नित्यं कण्ठौष्ठ-ताल्व्-आदि-गदान् सु-कृच्छ्रान् । विशेषतो रोहिणिकास्य-शोष-गन्धान् विदेहाधिपति-प्रणीताः ॥ ८३ ॥ खदिर-तुलाम् अम्बु-घटे पक्त्वा तोयेन तेन पिष्टैश् च । चन्दन-जोङ्गक-कुङ्कुम-परिपेलव-वालकोशीरैः ॥ ८४ ॥ सुरतरु-लोध्र-द्राक्षा-मञ्जिष्ठा-चोच-पद्मक-विडङ्गैः । स्पृक्का-नत-नख-कट्फल-सूक्ष्मैला-ध्यामकैः स-पत्तङ्गैः ॥ ८५ ॥ तैल-प्रस्थं विपचेत् कर्षांशैः पान-नस्य-गण्डूषैस् तत् । हत्वास्ये सर्व-गदान् जनयति गार्ध्रीं दृशं श्रुतिं च वाराहीम् ॥ ८६ ॥ २२.८६bv कर्षांशैः पान-नस्य-गण्डूषैः २२.८६cv हन्त्य् आस्ये सर्व-गदान् उद्वर्तितं च प्रपुनाट-लोध्र-दार्वीभिर् अभ्यक्तम् अनेन वक्त्रम् । निर्-व्यङ्ग-नीली-मुख-दूषिकादि संजायते चन्द्र-समान-कान्ति ॥ ८७ ॥ २२.८७cv निर्-व्यङ्ग-नीली-मुख-दूषिकं च पल-शतं बाणात् तोय-घटे पक्त्वा रसे ऽस्मिंश् च पलार्धिकैः । खदिर-जम्बू-यष्ट्यानन्ताम्रैर् अहिमार-नीलोत्पलान्वितैः ॥ ८८ ॥ २२.८८cv खदिर-जम्बू-यष्ट्यानन्ता-लोध्रैर् तैल-प्रस्थं पाचयेच् छ्लक्ष्ण-पिष्टैर् एभिर् द्रव्यैर् धारितं तन् मुखेन । रोगान् सर्वान् हन्ति वक्त्रे विशेषात् स्थैर्यं धत्ते दन्त-पङ्क्तेश् चलायाः ॥ ८९ ॥ २२.८९av तैल-प्रस्थं पाचयेत् सूक्ष्म-पिष्टैर् २२.८९bv एभिर् द्रव्यैर् धारितं तत् सुखेन खदिर-साराद् द्वे तुले पचेद् वल्कात् तुलां चारिमेदसः । घट-चतुष्के पाद-शेषे ऽस्मिन् पूते पुनः क्वथनाद् घने ॥ ९० ॥ २२.९०av खदिर-साराद् द्वे तुले विपचेद् २२.९०bv वल्क-तुलां चारिमेदसः २२.९०bv वल्कल-तुलां चारिमेदसः २२.९०bv वल्कल-तुलां चारिमेदतः २२.९०dv ऽस्मिन् पूते पुनः क्वाथनाद् घने २२.९०dv ऽस्मिन् पूते पुनः क्वाथयेद् घने आक्षिकं क्षिपेत् सु-सूक्ष्मं रजः सेव्याम्बु-पत्तङ्ग-गैरिकम् । चन्दन-द्वय-लोध्र-पुण्ड्राह्व-यष्ट्य्-आह्व-लाक्षाञ्जन-द्वयम् ॥ ९१ ॥ २२.९१av आक्षिकं क्षिपेत् सु-सूक्ष्म-रजः २२.९१av आक्षिकं च क्षिपेत् सूक्ष्म-रजः २२.९१av कार्षिकं क्षिपेत् सु-सूक्ष्म-रजः २२.९१cv चन्दन-द्वय-श्यामा-पुण्ड्राह्व- धातकी-कट्फल-द्वि-निशा-त्रि-फला-चतुर्-जात-जोङ्गकम् । मुस्त-मञ्जिष्ठा-न्यग्रोध-प्ररोह-मांसी-यवासकम् ॥ ९२ ॥ २२.९२dv ंध-प्ररोह-वचा-मांसी-यवासकम् पद्मकैला-समङ्गाश् च शीते तस्मिंस् तथा पालिकां पृथक् । जातीपत्त्रिकां स-जाति-फलां सह-लवङ्ग-कण्कोल्लकाम् ॥ ९३ ॥ २२.९३av पद्मकैलेय-समङ्गाश् च २२.९३bv शीते तथा पालिकां पृथक् २२.९३dv सह-नख-लवङ्ग-कङ्कोल्लकाम् स्फटिक-शुभ्र-सुरभि-कर्पूर-कुडवं च तत्रावपेत् ततः । कारयेद् गुटिकाः सदा चैता धार्या मुखे तद्-गदापहाः ॥ ९४ ॥ २२.९४cv कारयेद् गुटिकाश् चैता २२.९४cv कार्याश् चैता गुटिका क्वाथ्यौषध-व्यत्यय-योजनेन तैलं पचेत् कल्पनयानयैव । सर्वास्य-रोगोद्धृतये तद् आहुर् दन्त-स्थिर-त्वे त्व् इदम् एव मुख्यम् ॥ ९५ ॥ २२.९५av क्वाथौषध-व्यत्यय-योजनेन २२.९५cv सर्वास्य-रोग-प्रशमार्थम् उक्तं २२.९५cv सर्वास्य-रोगे व्ययनं तद् आहुर् खदिरेणैता गुटिकास् तैलम् इदं चारिमेदसा प्रथितम् । अनुशीलयन् प्रति-दिनं स्वस्थो ऽपि दृढ-द्वि-जो भवति ॥ ९६ ॥ २२.९६dv वृद्धो ऽपि दृढ-द्वि-जो भवति क्षुद्रा-गुडूची-सुमनः-प्रवाल-दार्वी-यवास-त्रि-फला-कषायः । क्षौद्रेण युक्तः कवड-ग्रहो ऽयं सर्वामयान् वक्त्र-गतान् निहन्ति ॥ ९७ ॥ २२.९७av द्राक्षा-गुडूची-सुमनः-प्रवाल- पाठा-दार्वी-त्वक्-कुष्ठ-मुस्ता-समङ्गा-तिक्ता-पीताङ्गी-लोध्र-तेजोवतीनाम् । चूर्णः स-क्षौद्रो दन्त-मांसार्ति-कण्डू-पाक-स्रावाणां नाशनो घर्षणेन ॥ ९८ ॥ गृह-धूम-तार्क्ष्य-पाठा-व्योष-क्षाराग्न्य्-अयो-वरा-तेजो-ह्वैः । मुख-दन्त-गल-विकारे स-क्षौद्रः कालको विधार्यश् चूर्णः ॥ ९९ ॥ २२.९९dv स-क्षौद्रः कालिको विधार्यश् चूर्णः दार्वी-त्वक्-सिन्धूद्भव-मनःशिला-याव-शूक-हरितालैः । धार्यः पीतक-चूर्णो दन्तास्य-गलामये स-मध्व्-आज्यः ॥ १०० ॥ द्वि-क्षार-धूमक-वरा-पञ्च-पटु-व्योष-वेल्ल-गिरि-तार्क्ष्यैः । गो-मूत्रेण विपक्वा गलामय-घ्नी रस-क्रिया एषा ॥ १०१ ॥ २२.१०१av द्वि-क्षार-गृह-धूमक-वरा- २२.१०१cv गो-मूत्रेण पिबन् क्वाथं गो-मूत्र-क्वथन-विलीन-विग्रहाणां पथ्यानां जल-मिशि-कुष्ठ-भावितानाम् । अत्तारं नरम् अणवो ऽपि वक्त्र-रोगाः श्रोतारं नृपम् इव न स्पृशन्त्य् अन्-अर्थाः ॥ १०२ ॥ सप्तच्छदोशीर-पटोल-मुस्त-हरीतकी-तिक्तक-रोहिणीभिः । यष्ट्य्-आह्व-राजद्रुम-चन्दनैश् च क्वाथं पिबेत् पाक-हरं मुखस्य ॥ १०३ ॥ पटोल-शुण्ठी-त्रि-फला-विशाला-त्रायन्ति-तिक्ता-द्वि-निशामृतानाम् । पीतः कषायो मधुना निहन्ति मुखे स्थितश् चास्य-गदान् अ-शेषान् ॥ १०४ ॥ २२.१०४dv मुखोत्थितांश् चाशु गदान् अ-शेषान् स्व-रसः क्वथितो दार्व्या घनी-भूतः स-गैरिकः । आस्य-स्थः स-मधुर् वक्त्र-पाक-नाडी-व्रणापहः ॥ १०५ ॥ पटोल-निम्ब-यष्ट्य्-आह्व-वासा-जात्य्-अरिमेदसाम् । खदिरस्य वरायाश् च पृथग् एवं प्रकल्पना ॥ १०६ ॥ खदिरायो-वरा-पार्थ-मदयन्त्य्-अहिमारकैः । गण्डूषो ऽम्बु-शृतैर् धार्यो दुर्-बल-द्वि-ज-शान्तये ॥ १०७ ॥ मुख-दन्त-मूल-गल-जाः प्रायो रोगाः कफास्र-भूयिष्ठाः । तस्मात् तेषाम् अ-सकृद् रुधिरं विस्रावयेद् दुष्टम् ॥ १०८ ॥ काय-शिरसोर् विरेको वमनं कवड-ग्रहाश् च कटु-तिक्ताः । प्रायः शस्तं तेषां कफ-रक्त-हरं तथा कर्म ॥ १०९ ॥ यव-तृण-धान्यं भक्तं विदलैः क्षारोषितैर् अप-स्नेहाः । यूषा भक्ष्याश् च हिता यच् चान्यच् छ्लेष्म-नाशाय ॥ ११० ॥ २२.११०av यव-तृण-धान्यं भुक्तं २२.११०bv विदलैः क्षारोषितैर् अप-स्नेहम् प्राणानिल-पथ-संस्थाः श्वसितम् अपि निरुन्धते प्रमाद-वतः । कण्ठामयाश् चिकित्सितम् अतो द्रुतं तेषु कुर्वीत ॥ १११ ॥ अध्याय 23[सम्पाद्यताम्] धूमातप-तुषाराम्बु-क्रीडाति-स्वप्न-जागरैः । उत्स्वेदाधि-पुरो-वात-बाष्प-निग्रह-रोदनैः ॥ १ ॥ २३.१cv उन्मादाधि-पुरो-वात- अत्य्-अम्बु-मद्य-पानेन कृमिभिर् वेग-धारणैः । उपधान-मृजाभ्यङ्ग-द्वेषाधः-प्रततेक्षणैः ॥ २ ॥ अ-सात्म्य-गन्ध-दुष्टाम-भाष्याद्यैश् च शिरो-गताः । जनयन्त्य् आमयान् दोषास् तत्र मारुत-कोपतः ॥ ३ ॥ २३.३av अ-सात्म्य-गन्ध-दुष्टाम्बु- निस्तुद्येते भृशं शङ्खौ घाटा संभिद्यते तथा । भ्रुवोर् मध्यं ललाटं च पततीवाति-वेदनम् ॥ ४ ॥ २३.४cv भ्रुवोर् मध्ये ललाटं च बाध्येते स्वनतः श्रोत्रे निष्कृष्येते इवाक्षिणी । घूर्णतीव शिरः सर्वं संधिभ्य इव मुच्यते ॥ ५ ॥ स्फुरत्य् अति सिरा-जालं कन्धरा-हनु-संग्रहः । प्रकाशा-सह-ता घ्राण-स्रावो ऽ-कस्माद् व्यथा-शमौ ॥ ६ ॥ मार्दवं मर्दन-स्नेह-स्वेद-बन्धैश् च जायते । शिरस्-तापो ऽयम् अर्धे तु मूर्ध्नः सो ऽर्धावभेदकः ॥ ७ ॥ पक्षात् कुप्यति मासाद् वा स्वयम् एव च शाम्यति । अति-वृद्धस् तु नयनं श्रवणं वा विनाशयेत् ॥ ८ ॥ शिरो-ऽभितापे पित्तोत्थे शिरो-धूमायनं ज्वरः । स्वेदो ऽक्षि-दहनं मूर्छा निशि शीतैश् च मार्दवम् ॥ ९ ॥ अ-रुचिः कफ-जे मूर्ध्नो गुरु-स्तिमित-शीत-ता । सिरा-निष्पन्द-तालस्यं रुङ् मन्दाह्न्य् अधिका निशि ॥ १० ॥ तन्द्रा शूनाक्षि-कूट-त्वं कर्ण-कण्डूयनं वमिः । रक्तात् पित्ताधिक-रुजः सर्वैः स्यात् सर्व-लक्षणः ॥ ११ ॥ संकीर्णैर् भोजनैर् मूर्ध्नि क्लेदिते रुधिरामिषे । कोपिते संनिपाते च जायन्ते मूर्ध्नि जन्तवः ॥ १२ ॥ शिरसस् ते पिबन्तो ऽस्रं घोराः कुर्वन्ति वेदनाः । चित्त-विभ्रंश-जननीर् ज्वरः कासो बल-क्षयः ॥ १३ ॥ रौक्ष्य-शोफ-व्यध-च्छेद-दाह-स्फुरण-पूति-ताः । कपाले तालु-शिरसोः कण्डूः शोषः प्रमीलकः ॥ १४ ॥ २३.१४av रौक्ष्य-शोफे व्यध-च्छेद- २३.१४bv -दाह-स्फुटन-पूति-ताः २३.१४dv कण्डूः शोफः प्रमीलकः २३.१४dv कण्डूः शोफो ऽ-प्रमीलकः ताम्राच्छ-सिङ्घाणक-ता कर्ण-नादश् च जन्तु-जे । वातोल्बणाः शिरः-कम्पं तत्-संज्ञं कुर्वते मलाः ॥ १५ ॥ पित्त-प्रधानैर् वाताद्यैः शङ्खे शोफः स-शोणितैः । तीव्र-दाह-रुजा-राग-प्रलाप-ज्वर-तृड्-भ्रमाः ॥ १६ ॥ तिक्तास्यः पीत-वदनः क्षिप्र-कारी स शङ्खकः । त्रि-रात्राज् जीवितं हन्ति सिध्यत्य् अप्य् आशु साधितः ॥ १७ ॥ २३.१७dv सिध्यत्य् आशु सु-साधितः पित्तानुबद्धः शङ्खाक्षि-भ्रू-ललाटेषु मारुतः । रुजं स-स्पन्दनां कुर्याद् अनु-सूर्योदयोदयाम् ॥ १८ ॥ २३.१८av पित्तानुबन्धः शङ्खाक्षि- आ-मध्याह्नं विवर्धिष्णुः क्षुद्-वतः सा विशेषतः । अ-व्यवस्थित-शीतोष्ण-सुखा शाम्यत्य् अतः परम् ॥ १९ ॥ सूर्यावर्तः स इत्य् उक्ता दश रोगाः शिरो-गताः । शिरस्य् एव च वक्ष्यन्ते कपाले व्याधयो नव ॥ २० ॥ कपाले पवने दुष्टे गर्भ-स्थस्यापि जायते । स-वर्णो नी-रुजः शोफस् तं विद्याद् उप-शीर्षकम् ॥ २१ ॥ यथा-दोषोदयं ब्रूयात् पिटिकार्बुद-विद्रधीन् । कपाले क्लेद-बहुलाः पित्तासृक्-श्लेष्म-जन्तुभिः ॥ २२ ॥ कङ्गु-सिद्धार्थक-निभाः पिटिकाः स्युर् अरूंषिकाः । कण्डू-केश-च्युति-स्वाप-रौक्ष्य-कृत् स्फुटनं त्वचः ॥ २३ ॥ २३.२३dv -रूक्ष-कृत् स्फुटनं त्वचः सु-सूक्ष्मं कफ-वाताभ्यां विद्याद् दारुणकं तु तत् । रोम-कूपानुगं पित्तं वातेन सह मूर्छितम् ॥ २४ ॥ २३.२४bv विद्याद् दारुणकं च तत् प्रच्यावयति रोमाणि ततः श्लेष्मा स-शोणितः । रोम-कूपान् रुणद्ध्य् अस्य तेनान्येषाम् अ-संभवः ॥ २५ ॥ तद् इन्द्र-लुप्तं रुज्यां च प्राहुश् चाचेति चापरे । खलतेर् अपि जन्मैवं शातनं तत्र तु क्रमात् ॥ २६ ॥ २३.२६av तद् इन्द्र-लुप्तं तज्जां च २३.२६av तद् इन्द्र-लुप्तं तझ्झां च २३.२६av तद् इन्द्र-लुप्तं तह्नाश् च २३.२६av तद् इन्द्र-लुप्तं रूढ्यां च २३.२६dv शतनं तत्र तु क्रमात् २३.२६dv शदनं तत्र तु क्रमात् २३.२६dv सदनं तत्र तु क्रमात् सा वाताद् अग्नि-दग्धाभा पित्तात् स्विन्न-सिरावृता । कफाद् घन-त्वग् वर्णांश् च यथा-स्वं निर्दिशेत् त्वचि ॥ २७ ॥ २३.२७bv पित्तात् स्निग्ध-सिरावृता २३.२७bv पित्तात् स्निग्धा सिरावृता २३.२७bv पित्तात् पीत-सिरावृता दोषैः सर्वाकृतिः सर्वैर् अ-साध्या सा नख-प्रभा । दग्धाग्निनेव नी-रोमा स-दाहा या च जायते ॥ २८ ॥ २३.२८dv स-दाहोषा च जायते शोक-श्रम-क्रोध-कृतः शरीरोष्मा शिरो-गतः । केशान् स-दोषः पचति पलितं संभवत्य् अतः ॥ २९ ॥ तद् वातात् स्फुटितं श्यावं खरं रूक्षं जल-प्रभम् । पित्तात् स-दाहं पीताभं कफात् स्निग्धं विवृद्धि-मत् ॥ ३० ॥ स्थूलं सु-शुक्लं सर्वैस् तु विद्याद् व्यामिश्र-लक्षणम् । शिरो-रुजोद्भवं चान्यद् वि-वर्णं स्पर्शना-सहम् ॥ ३१ ॥ २३.३१av स्थूलं स-शुक्लं सर्वैस् तु अ-साध्या संनिपातेन खलतिः पलितानि च । शरीर-परिणामोत्थान्य् अपेक्षन्ते रसायनम् ॥ ३२ ॥ अध्याय 24[सम्पाद्यताम्] शिरो-ऽभितापे ऽनिल-जे वात-व्याधि-विधिं चरेत् । घृतम् अक्त-शिरा रात्रौ पिबेद् उष्ण-पयो-ऽनुपः ॥ १ ॥ २४.१cv घृतम् अक्त-शिरो रात्रौ २४.१cv घृताभ्यक्त-शिरो रात्रौ २४.१dv पिबेत् सर्पिः पयो-ऽनुपः माषान् कुलत्थान् मुद्गान् वा तद्-वत् खादेद् घृतान्वितान् । तैलं तिलानां कल्कं वा क्षीरेण सह पाययेत् ॥ २ ॥ पिण्डोपनाह-स्वेदाश् च मांस-धान्य-कृता हिताः । वात-घ्न-दश-मूलादि-सिद्ध-क्षीरेण सेचनम् ॥ ३ ॥ स्निग्धं नस्यं तथा धूमः शिरः-श्रवण-तर्पणम् । वरणादौ गणे क्षुण्णे क्षीरम् अर्धोदकं पचेत् ॥ ४ ॥ २४.४cv वरुणादौ गणे क्षुण्णे क्षीरावशिष्टं तच् छीतं मथित्वा सारम् आहरेत् । ततो मधुरकैः सिद्धं नस्यं तत् पूजितं हविः ॥ ५ ॥ वर्गे ऽत्र पक्वं क्षीरे च पेयं सर्पिः स-शर्करम् । कार्पास-मज्जा त्वङ् मुस्ता सुमनः-कोरकाणि च ॥ ६ ॥ २४.६av तस्मिन् विपक्वं क्षीरे च २४.६cv कार्पास-मज्जा त्वङ् मुस्तं २४.६dv सुमनः-क्षारकाणि च नस्यम् उष्णाम्बु-पिष्टानि सर्व-मूर्ध-रुजापहम् । शर्करा-कुङ्कुम-शृतं घृतं पित्तासृग्-अन्वये ॥ ७ ॥ प्रलेपैः स-घृतैः कुष्ठ-कुटिलोत्पल-चन्दनैः । वातोद्रेक-भयाद् रक्तं न चास्मिन्न् अवसेचयेत् ॥ ८ ॥ इत्य् अ-शान्तौ चले दाहः कफे चेष्टो यथोदितः । अर्धावभेदके ऽप्य् एषा तथा दोषान्वयात् क्रिया ॥ ९ ॥ २४.९bv कफे चोष्णं यथोदितम् २४.९dv यथा-दोषान्वया क्रिया २४.९dv यथा-दोषान्वये क्रिया शिरीष-बीजापामार्ग-मूलं नस्यं विडान्वितम् । स्थिरा-रसो वा लेपे तु प्रपुन्नाटो ऽम्ल-कल्कितः ॥ १० ॥ २४.१०cv स्थिरा-रसो वा लेपो ऽत्र सूर्यावर्ते ऽपि तस्मिंस् तु सिरयापहरेद् असृक् । शिरो-ऽभितापे पित्तोत्थे स्निग्धस्य व्यधयेत् सिराम् ॥ ११ ॥ २४.११av सूर्यावर्ते तु तस्मिंस् तु शीताः शिरो-मुखालेप-सेक-शोधन-वस्तयः । जीवनीय-शृते क्षीर-सर्पिषी पान-नस्ययोः ॥ १२ ॥ कर्तव्यं रक्त-जे ऽप्य् एतत् प्रत्याख्याय च शङ्खके । श्लेष्माभितापे जीर्णाज्य-स्नेहितैः कटुकैर् वमेत् ॥ १३ ॥ स्वेद-प्रलेप-नस्याद्या रूक्ष-तीक्ष्णोष्ण-भेषजैः । शस्यन्ते चोपवासो ऽत्र निचये मिश्रम् आचरेत् ॥ १४ ॥ २४.१४cv शस्यते चोपवासो ऽत्र कृमि-जे शोणितं नस्यं तेन मूर्छन्ति जन्तवः । मत्ताः शोणित-गन्धेन निर्यान्ति घ्राण-वक्त्रयोः ॥ १५ ॥ २४.१५dv निर्यान्ति घ्राण-वक्त्रतः सु-तीक्ष्ण-नस्य-धूमाभ्यां कुर्यान् निर्हरणं ततः । विडङ्ग-स्वर्जिका-दन्ती-हिङ्गु-गो-मूत्र-साधितम् ॥ १६ ॥ कटु-निम्बेङ्गुदी-पीलु-तैलं नस्यं पृथक् पृथक् । अजा-मूत्र-द्रुतं नस्यं कृमिजित् कृमि-जित् परम् ॥ १७ ॥ २४.१७cv अजा-मूत्र-द्रुतं नस्ये पूति-मत्स्य-युतैः कुर्याद् धूमं नावन-भेषजैः । कृमिभिः पीत-रक्त-त्वाद् रक्तम् अत्र न निर्हरेद् ॥ १८ ॥ पूति-मत्स्यः कृमीन् हत्वा दुर्-गन्ध-त्वात् तु वात-जे ॥ १८.१+१अब् ॥ वाताभिताप-विहितः कम्पे दाहाद् विना क्रमः । नवे जन्मोत्तरं जाते योजयेद् उप-शीर्षके ॥ १९ ॥ वात-व्याधि-क्रियां पक्वे कर्म विद्रधि-चोदितम् । आम-पक्वे यथा-योग्यं विद्रधि-पिटिकार्बुदे ॥ २० ॥ अरूंषिका जलौकोभिर् हृतास्रा निम्ब-वारिणा । सिक्ता प्रभूत-लवणैर् लिम्पेद् अश्व-शकृद्-रसैः ॥ २१ ॥ पटोल-निम्ब-पत्त्रैर् वा स-हरिद्रैः सु-कल्कितैः । गो-मूत्र-जीर्ण-पिण्याक-कृकवाकु-मलैर् अपि ॥ २२ ॥ कपाल-भृष्टं कुष्ठं वा चूर्णितं तैल-संयुतम् । रूंषिकालेपनं कण्डू-क्लेद-दाहार्ति-नाशनम् ॥ २३ ॥ मालती-चित्रकाश्वघ्न-नक्तमाल-प्रसाधितम् । चाचारूंषिकयोस् तैलम् अभ्यङ्गः क्षुर-घृष्टयोः ॥ २४ ॥ २४.२४dv अभ्यङ्गे क्षुर-घृष्टयोः २४.२४dv अभ्यङ्गः क्षुर-मृष्टयोः अ-शान्तौ शिरसः शुद्ध्यै यतेत वमनादिभिः । विध्येत् सिरां दारुणके लालाट्यां शीलयेन् मृजाम् ॥ २५ ॥ नावनं मूर्ध-वस्तिं च लेपयेच् च स-माक्षिकैः । प्रियाल-बीज-मधुक-कुष्ठ-माषैः स-सर्षपैः ॥ २६ ॥ २४.२६av नावनं मूर्ध्नि वस्तिं च लाक्षा-शम्याक-पत्त्रैडगज-धात्री-फलैस् तथा । कोरदूष-तृण-क्षार-वारि-प्रक्षालनं हितम् ॥ २७ ॥ २४.२७dv -वारि प्रक्षालने हितम् इन्द्र-लुप्ते यथासन्नं सिरां विद्ध्वा प्रलेपयेत् । प्रच्छाय गाढं कासीस-मनोह्वा-तुत्थकोषणैः ॥ २८ ॥ २४.२८bv सिरां विद्ध्वा प्रलेपनम् वन्यामरतरुभ्यां वा गुञ्जा-मूल-फलैस् तथा । तथा लाङ्गलिका-मूलैः करवीर-रसेन वा ॥ २९ ॥ २४.२९av कुटन्नट-मरुभ्यां वा २४.२९av धान्यामरतरुभ्यां वा स-क्षौद्र-क्षुद्र-वार्ताक-स्व-रसेन रसेन वा । धत्तूरकस्य पत्त्राणां भल्लातक-रसेन वा ॥ ३० ॥ २४.३०av स-क्षौद्र-क्षुद्र-बृहती- २४.३०dv भल्लातक-फलेन वा अथ-वा माक्षिक-हविस्-तिल-पुष्प-त्रिकण्टकैः । तैलाक्ता हस्ति-दन्तस्य मषी चाचौषधं परम् ॥ ३१ ॥ २४.३१dv मषी वाप्य् औषधं परम् २४.३१dv मषी वा चौषधं परम् शुक्ल-रोमोद्गमे तद्-वन् मषी मेष-विषाण-जा । वर्जयेद् वारिणा सेकं यावद् रोम-समुद्भवः ॥ ३२ ॥ २४.३२dv यावद् रोम-समुद्गमः २४.३२dv यावद् रोम-पुनर्-भवः खलतौ पलिते वल्यां हरिद्-रोम्नि च शोधितम् । नस्य-वक्त्र-शिरो-ऽभ्यङ्ग-प्रदेहैः समुपाचरेत् ॥ ३३ ॥ सिद्धं तैलं बृहत्य्-आद्यैर् जीवनीयैश् च नावनम् । मासं वा निम्ब-जं तैलं क्षीर-भुङ् नावयेद् यतिः ॥ ३४ ॥ नीली-शिरीष-कोरण्ट-भृङ्ग-स्व-रस-भावितम् । शेल्व्-अक्ष-तिल-रामाणां बीजं काकाण्डकी-समम् ॥ ३५ ॥ पिष्ट्वाज-पयसा लोहाल् लिप्ताद् अर्कांशु-तापितात् । तैलं स्रुतं क्षीर-भुजो नावनात् पलितान्त-कृत् ॥ ३६ ॥ २४.३६av पिष्ट्वाज-पयसा लोह- २४.३६bv -लिप्ताद् अर्कांशु-तापितात् क्षीरात् साहचराद् भृङ्गरजसः सौरसाद् रसात् । प्रस्थैस् तैलस्य कुडवः सिद्धो यष्टी-पलान्वितः ॥ ३७ ॥ २४.३७av क्षीरात् सहचराद् भृङ्गं २४.३७av क्षीरात् साहचराद् भृङ्ग- २४.३७bv ंराजतः सौरसाद् रसात् २४.३७bv -रसतः सौरसाद् रसात् नस्यं शैलासने भाण्डे शृङ्गे मेषस्य वा स्थितः । क्षीरेण श्लक्ष्ण-पिष्टौ वा दुग्धिका-करवीरकौ ॥ ३८ ॥ २४.३८av नस्यं शिला-मये भाण्डे २४.३८av नस्यं शैलोद्भवे भाण्डे उत्पाट्य पलितं देयाव् आशये पलितापहौ । क्षीरं प्रियालं यष्ट्य्-आह्वं जीवनीयो गणस् तिलाः ॥ ३९ ॥ कृष्णाः प्रलेपो वक्त्रस्य हरिद्-रोम-वली-हितः । तिलाः सामलकाः पद्म-किञ्जल्को मधुकं मधु ॥ ४० ॥ २४.४०bv हरि-लोप-वली-हितः बृंहयेद् रञ्जयेच् चैतत् केशान् मूर्ध-प्रलेपनात् । मांसी कुष्ठं तिलाः कृष्णाः शारिवा नीलम् उत्पलम् ॥ ४१ ॥ २४.४१av बृंहयेच् च रजेच् चैतत् २४.४१bv केशान् मूर्ध्नः प्रलेपनात् क्षौद्रं च क्षीर-पिष्टानि केश-संवर्धनम् परम् । अयो-रजो भृङ्गरजस् त्रि-फला कृष्ण-मृत्तिका ॥ ४२ ॥ स्थितम् इक्षु-रसे मासं स-मूलं पलितं रजेत् । माष-कोद्रव-धान्याम्लैर् यवागूंस् त्रि-दिनोषिता ॥ ४३ ॥ २४.४३cv यव-कोद्रव-धान्याम्लैर् लोह-शुक्लोत्कटा पिष्टा बलाकाम् अपि रञ्जयेत् । प्रपौण्डरीक-मधुक-पिप्पली-चन्दनोत्पलैः ॥ ४४ ॥ २४.४४av लोह-कुष्ठोत्कटा पिष्टा २४.४४av लोह-शुक्तोत्कटा पिष्टा २४.४४av लोहे शुक्तोत्कटा पिष्टा २४.४४av लौहे शुक्लोत्कटा पिष्टा भृङ्गरजस्-त्रि-फलोत्पल-सारि-लोह-पुरीष-समन्वित-कारि । तैलम् इदं पच दारुण-हारि लुञ्चित-केश-घन-स्थिर-कारि ॥ ४४.१+१ ॥ २४.४४.१+१bv -लोह-पुरीष-समन्वित-धारि सिद्धं धात्री-रसे तैलं नस्येनाभ्यञ्जनेन च । सर्वान् मूर्ध-गदान् हन्ति पलितानि च शीलितम् ॥ ४५ ॥ मधूक-यष्टी-कृमिजिद्-विश्व-भृङ्गैः शृतं हविः । षड्-बिन्दु-दानात् तन् नस्यं सर्व-मूर्ध-गदापहम् ॥ ४५+१ ॥ २४.४५+१cv षड्-बिन्दु-नाम तन् नस्यं २४.४५+१cv षड्-बिन्दु-नाम्ना तन् नस्यं वरी-जीवन्ति-निर्यास-पयोभिर् यमकं पचेत् । जीवनीयैश् च तन् नस्यं सर्व-जत्रूर्ध्व-रोग-जित् ॥ ४६ ॥ २४.४६av वरी-जीवन्ति-निर्यासैः २४.४६bv -पयोभिर् यद् घृतं पचेत् २४.४६bv स-पयोभिर् घृतं पचेत् मयूरं पक्ष-पित्तान्त्र-पाद-विट्-तुण्ड-वर्जितम् । दश-मूल-बला-रास्ना-मधुकैस् त्रि-पलैर् युतम् ॥ ४७ ॥ २४.४७bv -शकृत्-पात्-तुण्ड-वर्जितम् २४.४७dv -मधुकैस् त्रि-पलैः सहम् जले पक्त्वा घृत-प्रस्थं तस्मिन् क्षीर-समं पचेत् । कल्कितैर् मधुर-द्रव्यैः सर्व-जत्रूर्ध्व-रोग-जित् ॥ ४८ ॥ तद् अभ्यासी-कृतं पान-वस्त्य्-अभ्यञ्जन-नावनैः । एतेनैव कषायेण घृत-प्रस्थं विपाचयेत् ॥ ४९ ॥ चतुर्-गुणेन पयसा कल्कैर् एभिश् च कार्षिकैः । जीवन्ती-त्रि-फला-मेदा-मृद्वीकर्द्धि-परूषकैः ॥ ५० ॥ समङ्गा-चविका-भार्गी-काश्मरी-कर्कटाह्वयैः । आत्मगुप्ता-महामेदा-ताल-खर्जूर-मस्तकैः ॥ ५१ ॥ २४.५१dv -ताल-खर्जूर-मुस्तकैः मृणाल-बिस-खर्जूर-यष्टीमधुक-जीवकैः । शतावरी-विदारीक्षु-बृहती-शारिवा-युगैः ॥ ५२ ॥ २४.५२dv -बृहती-श्रावणी-युगैः मूर्वा-श्वदंष्ट्रर्षभक-शृङ्गाटक-कसेरुकैः । रास्ना-स्थिरा-तामलकी-सूक्ष्मैला-शठि-पौष्करैः ॥ ५३ ॥ २४.५३av दूर्वा-श्वदंष्ट्रषभक- पुनर्नवा-तवक्षीरी-काकोली-धन्वयासकैः । मधूकाक्षोट-वाताम-मुञ्जाताभिषुकैर् अपि ॥ ५४ ॥ २४.५४cv मधुकाक्षोट-वाताम- महा-मायूरम् इत्य् एतन् मायूराद् अधिकं गुणैः । धात्व्-इन्द्रिय-स्वर-भ्रंश-श्वास-कासार्दितापहम् ॥ ५५ ॥ योन्य्-असृक्-शुक्र-दोषेषु शस्तं वन्ध्या-सुत-प्रदम् । आखुभिः कुक्कुटैर् हंसैः शशैश् चेति प्रकल्पयेत् ॥ ५६ ॥ २४.५६cv आखुभिः कर्कटैर् हंसैः जत्रूर्ध्व-जानां व्याधीनाम् एक-त्रिंशच्-छत-द्वयम् । परस्-परम् अ-संकीर्णं विस्तरेण प्रकाशितम् ॥ ५७ ॥ २४.५७bv एक-त्रिंशं शत-द्वयम् ऊर्ध्व-मूलम् अधः-शाखम् ऋषयः पुरुषं विदुः । मूल-प्रहारिणस् तस्माद् रोगाञ् छीघ्र-तरं जयेत् ॥ ५८ ॥ सर्वेन्द्रियाणि येनास्मिन् प्राणा येन च संश्रिताः । तेन तस्योत्तमाङ्गस्य रक्षायाम् आदृतो भवेत् ॥ ५९ ॥ नीलोत्पलं सोत्पल-कुष्ठ-युक्तं स-पिप्पलीकं मधुकं शताह्वम् । स-शृङ्गवेरं शिरसः प्रलेपः सद्यः शिरो-रोग-विनाशनाय ॥ ५९+१ ॥ अध्याय 25[सम्पाद्यताम्] व्रणो द्वि-धा निजागन्तु-दुष्ट-शुद्ध-विभेदतः । निजो दोषैः शरीरोत्थैर् आगन्तुर् बाह्य-हेतु-जः ॥ १ ॥ २५.१dv आगन्तुर् बाह्य-हेतुभिः दोषैर् अधिष्ठितो दुष्टः शुद्धस् तैर् अन्-अधिष्ठितः । संवृत-त्वं विवृत-ता काठिन्यं मृदु-ताति वा ॥ २ ॥ २५.२dv काठिन्यं मृदु-तापि वा २५.२dv काठिन्यं मृदु-तापि च अत्य्-उत्सन्नावसन्न-त्वम् अत्य्-औष्ण्यम् अति-शीत-ता । रक्त-त्वं पाण्डु-ता कार्ष्ण्यं पूति-पूय-परिस्रुतिः ॥ ३ ॥ पूति-मांस-सिरा-स्नायु-च्छन्न-तोत्सङ्गि-ताति-रुक् । संरम्भ-दाह-श्वयथु-कण्ड्व्-आदिभिर् उपद्रुतः ॥ ४ ॥ दीर्घ-कालानुबन्धश् च विद्याद् दुष्ट-व्रणाकृतिम् । स पञ्च-दश-धा दोषैः स-रक्तैस् तत्र मारुतात् ॥ ५ ॥ २५.५cv स पञ्च-धा पृथग् दोषैः श्यावः कृष्णो ऽरुणो भस्म-कपोतास्थि-निभो ऽपि वा । मस्तु-मांस-पुलाकाम्बु-तुल्य-तन्व्-अल्प-संस्रुतिः ॥ ६ ॥ २५.६bv -कपोतास्थि-निभो ऽथ-वा निर्-मांसस् तोद-भेदाढ्यो रूक्षश् चटचटायते । पित्तेन क्षिप्र-जः पीतो नीलः कपिल-पिङ्गलः ॥ ७ ॥ २५.७cv पित्ताद् वह्नि-प्रभः पीतो मूत्र-किंशुक-भस्माम्बु-तैलाभोष्ण-बहु-स्रुतिः । क्षारोक्षित-क्षत-सम-व्यथो रागोष्म-पाक-वान् ॥ ८ ॥ कफेन पाण्डुः कण्डू-मान् बहु-श्वेत-घन-स्रुतिः । स्थूलौष्ठः कठिनः स्नायु-सिरा-जाल-ततो ऽल्प-रुक् ॥ ९ ॥ प्रवाल-रक्तो रक्तेन स-रक्तं पूयम् उद्गिरेत् । वाजि-स्थान-समो गन्धे युक्तो लिङ्गैश् च पैत्तिकैः ॥ १० ॥ २५.१०bv स-रक्तं पूयम् ईरयेत् २५.१०cv वाजि-स्थान-समो गन्धैर् २५.१०cv वाजि-स्थान-समो गन्धो द्वाभ्यां त्रिभिश् च सर्वैश् च विद्याल् लक्षण-संकरात् । जिह्वा-प्रभो मृदुः श्लक्ष्णः श्यावौष्ठ-पिटिकः समः ॥ ११ ॥ २५.११dv श्यावौष्ठो ऽ-पिटिकः समः किञ्-चिद्-उन्नत-मध्यो वा व्रणः शुद्धो ऽन्-उपद्रवः । त्वग्-आमिष-सिरा-स्नायु-संध्य्-अस्थीनि व्रणाशयाः ॥ १२ ॥ कोष्ठो मर्म च तान्य् अष्टौ दुः-साध्यान्य् उत्तरोत्तरम् । सु-साध्यः सत्-त्व-मांसाग्नि-वयो-बल-वति व्रणः ॥ १३ ॥ २५.१३dv -वयो-बल-वतां व्रणः वृत्तो दीर्घस् त्रि-पुटकश् चतुर्-अश्राकृतिश् च यः । तथा स्फिक्-पायु-मेढ्रौष्ठ-पृष्ठान्तर्-वक्त्र-गण्ड-गः ॥ १४ ॥ २५.१४dv -पृष्ठान्तर्-वक्त्र-गण्ड-जः २५.१४dv -पृष्ठान्तर्-वक्त्र-गण्डयोः कृच्छ्र-साध्यो ऽक्षि-दशन-नासिकापाङ्ग-नाभिषु । सेवनी-जठर-श्रोत्र-पार्श्व-कक्षा-स्तनेषु च ॥ १५ ॥ फेन-पूयानिल-वहः शल्य-वान् ऊर्ध्व-निर्वमी । भगन्दरो ऽन्तर्-वदनस् तथा कट्य्-अस्थि-संश्रितः ॥ १६ ॥ कुष्ठिनां विष-जुष्टानां शोषिणां मधु-मेहिनां । व्रणाः कृच्छ्रेण सिध्यन्ति येषां च स्युर् व्रणे व्रणाः ॥ १७ ॥ २५.१७dv येषां चापि व्रणे व्रणाः नैव सिध्यन्ति वीसर्प-ज्वरातीसार-कासिनाम् । पिपासूनाम् अ-निद्राणां श्वासिनाम् अ-विपाकिनाम् ॥ १८ ॥ २५.१८cv पिपासूनां स-निद्राणां भिन्ने शिरः-कपाले वा मस्तुलुङ्गस्य दर्शने । स्नायु-क्लेदात् सिरा-छेदाद् गाम्भीर्यात् कृमि-भक्षणात् ॥ १९ ॥ अस्थि-भेदात् स-शल्य-त्वात् स-विष-त्वाद् अ-तर्कितात् । मिथ्या-बन्धाद् अति-स्नेहाद् रौक्ष्याद् रोमादि-घट्टनात् ॥ २० ॥ क्षोभाद् अ-शुद्ध-कोष्ठ-त्वात् सौहित्याद् अति-कर्शनात् । मद्य-पानाद् दिवा-स्वप्नाद् व्यवायाद् रात्रि-जागरात् ॥ २१ ॥ २५.२१cv मद्य-पानाद् दिवा-स्वापाद् व्रणो मिथ्योपचाराच् च नैव साध्यो ऽपि सिध्यति । कपोत-वर्ण-प्रतिमा यस्यान्तः क्लेद-वर्जिताः ॥ २२ ॥ २५.२२bv नैव साध्यो ऽपि रोहति स्थिराश् चिपिटिका-वन्तो रोहतीति तम् आदिशेत् । अथात्र शोफावस्थायां यथासन्नं विशोधनम् ॥ २३ ॥ २५.२३av स्थिराश् च पिटिका-वन्तो योज्यं शोफो हि शुद्धानां व्रणश् चाशु प्रशाम्यति । कुर्याच् छीतोपचारं च शोफावस्थस्य संततम् ॥ २४ ॥ २५.२४cv कुर्याच् छीतोपचारं तु दोषाग्निर् अग्नि-वत् तेन प्रयाति सहसा शमम् । शोफे व्रणे च कठिने वि-वर्णे वेदनान्विते ॥ २५ ॥ विष-युक्ते विशेषेण जल-जाद्यैर् हरेद् असृक् । दुष्टास्रे ऽपगते सद्यः शोफ-राग-रुजां शमः ॥ २६ ॥ २५.२६bv जलौकाद्यैर् हरेद् असृक् हृते हृते च रुधिरे सु-शीतैः स्पर्श-वीर्ययोः । सु-श्लक्ष्णैस् तद्-अहः-पिष्टैः क्षीरेक्षु-स्व-रस-द्रवैः ॥ २७ ॥ २५.२७dv क्षीरेक्षु-स्व-रस-द्रुतैः शत-धौत-घृतोपेतैर् मुहुर् अन्यैर् अ-शोषिभिः । प्रतिलोमं हितो लेपः सेकाभ्यङ्गाश् च तत्-कृताः ॥ २८ ॥ न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थ-प्लक्ष-वेतस-वल्कलैः । प्रदेहो भूरि-सर्पिर्भिः शोफ-निर्वापणः परम् ॥ २९ ॥ २५.२९cv प्रदेहो भूरि-सर्पिश् च वातोल्बणानां स्तब्धानां कठिनानां महा-रुजाम् । स्रुतासृजां च शोफानां व्रणानाम् अपि चेदृशाम् ॥ ३० ॥ आनूप-वेसवाराद्यैः स्वेदः सोमास् तिलाः पुनः । भृष्टा निर्वापिताः क्षीरे तत्-पिष्टा दाह-रुग्-हराः ॥ ३१ ॥ स्थिरान् मन्द-रुजः शोफान् स्नेहैर् वात-कफापहैः । अभ्यज्य स्वेदयित्वा च वेणु-नाड्या शनैः शनैः ॥ ३२ ॥ विम्लापनार्थं मृद्नीयात् तलेनाङ्गुष्ठकेन वा । यव-गोधूम-मुद्गैश् च सिद्ध-पिष्टैः प्रलेपयेत् ॥ ३३ ॥ २५.३३dv सिद्धैः पिष्टैः प्रलेपयेत् २५.३३dv सिद्धं पिष्टं प्रलेपयेत् २५.३३dv दुग्ध-पिष्टैः प्रलेपयेत् विलीयते स चेन् नैवं ततस् तम् उपनाहयेत् । अ-विदग्धस् तथा शान्तिं विदग्धः पाकम् अश्नुते ॥ ३४ ॥ स-कोल-तिल-वल्लोमा दध्य्-अम्ला सक्तु-पिण्डिका । स-किण्व-कुष्ठ-लवणा कोष्णा शस्तोपनाहने ॥ ३५ ॥ २५.३५av स-कोल-तिल-वल्लूर- २५.३५bv -दध्य्-अम्ला सक्तु-पिण्डिका सु-पक्वे पिण्डिते शोफे पीडनैर् उपपीडिते । दारणं दारणार्हस्य सु-कुमारस्य चेष्यते ॥ ३६ ॥ गुग्गुल्व्-अतसि-गो-दन्त-स्वर्णक्षीरी-कपोत-विट् । क्षारौषधानि क्षाराश् च पक्व-शोफ-विदारणम् ॥ ३७ ॥ २५.३७cv क्षारौषधानि क्षारश् च पूय-गर्भान् अणु-द्वारान् सोत्सङ्गान् मर्म-गान् अपि । निः-स्नेहैः पीडन-द्रव्यैः समन्तात् प्रतिपीडयेत् ॥ ३८ ॥ शुष्यन्तं समुपेक्षेत प्रलेपं पीडनं प्रति । न मुखे चैनम् आलिम्पेत् तथा दोषः प्रसिच्यते ॥ ३९ ॥ कलाय-यव-गोधूम-माष-मुद्ग-हरेणवः । द्रव्याणां पिच्छिलानां च त्वङ्-मूलानि प्रपीडनम् ॥ ४० ॥ २५.४०cv द्रव्याणां पिच्छिलानां तु २५.४०cv द्रव्याणां पिच्छिलानां वा सप्तसु क्षालनाद्येषु सुरसारग्वधादिकौ । भृशं दुष्टे व्रणे योज्यौ मेह-कुष्ठ-व्रणेषु च ॥ ४१ ॥ अथ-वा क्षालनं क्वाथः पटोली-निम्ब-पत्त्र-जः । अ-विशुद्धे विशुद्धे तु न्यग्रोधादि-त्वग्-उद्भवः ॥ ४२ ॥ २५.४२av अथ-वा क्षालने क्वाथः पटोली-तिल-यष्ट्य्-आह्व-त्रिवृद्-दन्ती-निशा-द्वयम् । निम्ब-पत्त्राणि चालेपः स-पटुर् व्रण-शोधनः ॥ ४३ ॥ २५.४३dv स-पटुर् व्रण-शोधनम् व्रणान् विशोधयेद् वर्त्या सूक्ष्मास्यान् संधि-मर्म-गान् । कृतया त्रिवृता-दन्ती-लाङ्गली-मधु-सैन्धवैः ॥ ४४ ॥ वाताभिभूतान् सास्रावान् धूपयेद् उग्र-वेदनान् । यवाज्य-भूर्ज-मदन-श्रीवेष्टक-सुराह्वयैः ॥ ४५ ॥ निर्वापयेद् भृशं शीतैः पित्त-रक्त-विषोल्बणान् । शुष्काल्प-मांसे गम्भीरे व्रण उत्सादनं हितम् ॥ ४६ ॥ न्यग्रोध-पद्मकादिभ्याम् अश्वगन्धा-बला-तिलैः । अद्यान् मांसाद-मांसानि विधिनोपहितानि च ॥ ४७ ॥ २५.४७dv विहितोपहितानि च २५.४७dv विधानोपहितानि च मांसं मांसाद-मांसेन वर्धते शुद्ध-चेतसः । उत्सन्न-मृदु-मांसानां व्रणानाम् अवसादनम् ॥ ४८ ॥ २५.४८bv वर्धते शुद्ध-तेजसः जाती-मुकुल-कासीस-मनोह्वाल-पुराग्निकैः । उत्सन्न-मांसान् कठिनान् कण्डू-युक्तांश् चिरोत्थितान् ॥ ४९ ॥ व्रणान् सु-दुःख-शोध्यांश् च शोधयेत् क्षार-कर्मणा । स्रवन्तो ऽश्मरी-जा मूत्रं ये चान्ये रक्त-वाहिनः ॥ ५० ॥ २५.५०av व्रणान् सु-दुःख-साध्यांश् च २५.५०bv योजयेत् क्षार-कर्मणा २५.५०dv ये चान्ये क्षत-वाहिनः छिन्नाश् च संधयो येषां यथोक्तैर् ये च शोधनैः । शोध्यमाना न शुध्यन्ति शोध्याः स्युस् ते ऽग्नि-कर्मणा ॥ ५१ ॥ २५.५१bv यथोक्तैर् ये च साधनैः २५.५१cv साध्यमाना न सिध्यन्ति २५.५१dv साध्याः स्युस् ते ऽग्नि-कर्मणा २५.५१dv साध्यास् ते चाग्नि-कर्मणा शुद्धानां रोपणं योज्यम् उत्सादाय यद् ईरितम् । अश्वगन्धा रुहा लोध्रं कट्फलं मधुयष्टिका ॥ ५२ ॥ २५.५२av शुद्धानां रोपणे योज्यम् समङ्गा धातकी-पुष्पं परमं व्रण-रोपणम् । अपेत-पूति-मांसानां मांस-स्थानाम् अ-रोहताम् ॥ ५३ ॥ कल्कं संरोहणं कुर्यात् तिलानां मधुकान्वितम् । स्निग्धोष्ण-तिक्त-मधुर-कषाय-त्वैः स सर्व-जित् ॥ ५४ ॥ २५.५४av कल्कं संरोहणे कुर्यात् २५.५४av कल्कः संरोहणं कुर्यात् २५.५४bv तिलानां मधुकान्वितः २५.५४dv -कषायैर् एष सर्व-जित् स क्षौद्र-निम्ब-पत्त्राभ्यां युक्तः संशोधनं परम् । पूर्वाभ्यां सर्पिषा चासौ युक्तः स्याद् आशु रोपणः ॥ ५५ ॥ २५.५५bv युक्तः संशोधनः परम् २५.५५dv युक्तः स्याद् अपि रोपणः तिल-वद् यव-कल्कं तु के-चिद् इच्छन्ति तद्-विदः । सास्र-पित्त-विषागन्तु-गम्भीरान् सोष्मणो व्रणान् ॥ ५६ ॥ क्षीर-रोपण-भैषज्य-शृतेनाज्येन रोपयेत् । रोपणौषध-सिद्धेन तैलेन कफ-वात-जान् ॥ ५७ ॥ काच्छी-लोध्राभया-सर्ज-सिन्दूराञ्जन-तुत्थकम् । चूर्णितं तैल-मदनैर् युक्तं रोपणम् उत्तमम् ॥ ५८ ॥ २५.५८av काक्षी-लोध्राभया-सर्ज- २५.५८av काङ्क्षी-लोध्राभया-सर्ज- समानां स्थिर-मांसानां त्वक्-स्थानां चूर्ण इष्यते । ककुभोदुम्बराश्वत्थ-जम्बू-कट्फल-लोध्र-जैः ॥ ५९ ॥ २५.५९bv त्वक्-स्थानां चूर्णम् इष्यते त्वक्-चूर्णैश् चूर्णिता व्रणाः त्वक्-चूर्णैश् चूर्णिता व्रणाः । लाक्षा-मनोह्वा-मञ्जिष्ठा-हरिताल-निशा-द्वयैः ॥ ६० ॥ २५.६०av त्वचम् आशु निगृह्णाति २५.६०bv त्वक्-चूर्णैश् चूर्णितो व्रणः प्रलेपः स-घृत-क्षौद्रस् त्वग्-विशुद्धि-करः परम् । कालीयक-लताम्रास्थि-हेम-काला-रसोत्तमैः ॥ ६१ ॥ २५.६१av प्रलेपः स-घृत-क्षौद्रैस् लेपः स-गो-मय-रसः स-वर्ण-करणः परम् । दग्धो वारण-दन्तो ऽन्तर्-धूमं तैलं रसाञ्जनम् ॥ ६२ ॥ २५.६२bv स-वर्ण-करणो भवेत् २५.६२dv -धूमस् तैलं रसाञ्जनम् रोम-संजननो लेपस् तद्-वत् तैल-परिप्लुता । चतुष्-पान्-नख-रोमास्थि-त्वक्-शृङ्ग-खुर-जा मषी ॥ ६३ ॥ व्रणिनः शस्त्र-कर्मोक्तं पथ्या-पथ्यान्नम् आदिशेत् । द्वे पञ्च-मूले वर्गश् च वात-घ्नो वातिके हितः ॥ ६४ ॥ २५.६४av व्रणिनां शस्त्र-कर्मोक्तं २५.६४bv यत् पथ्या-पथ्यम् आदिशेत् न्यग्रोध-पद्मकाद्यौ तु तद्-वत् पित्त-प्रदूषिते । आरग्वधादिः श्लेष्म-घ्नः कफे मिश्रास् तु मिश्र-जे ॥ ६५ ॥ २५.६५dv कफे मिश्रस् तु मिश्र-जे २५.६५dv कफे मिश्रास् तु मिश्रके एभिः प्रक्षालनं लेपो घृतं तैलं रस-क्रिया । चूर्णो वर्तिश् च संयोज्य व्रणे सप्त यथा-यथम् ॥ ६६ ॥ २५.६६av एभिः प्रक्षालनालेप- २५.६६bv -घृत-तैल-रस-क्रियाः जाती-निम्ब-पटोल-पत्त्र-कटुका-दार्वी-निशा-शारिवा- ॥ ६७अ ॥ -मञ्जिष्ठाभय-सिक्थ-तुत्थ-मधुकैर् नक्ताह्व-बीजान्वितैः ॥ ६७ब् ॥ २५.६७bv -मञ्जिष्ठाभय-सिक्थ-तुत्थ-मधुकैर् नक्ताह्व-बीजैस् तथा सर्पिः साध्यम् अनेन सूक्ष्म-वदना मर्माश्रिताः क्लेदिनो ॥ ६७च् ॥ २५.६७cv सर्पिः साध्यम् अनेन सूक्ष्म-वदना मर्माश्रिताः स्राविणो २५.६७cv सर्पिः सिद्धम् अनेन सूक्ष्म-वदना मर्माश्रिताः क्लेदिनो गम्भीराः स-रुजो व्रणाः स-गतयः शुध्यन्ति रोहन्ति च ॥ ६७द् ॥ २५.६७dv गम्भीराः स-रुजो व्रणाः स-गतिकाः शुध्यन्ति रोहन्ति च साधितं स्व-रसे तैलं काकमाच्याश् चतुर्-गुणे । गति-भाजाम् अपि हितं व्रणानां रोपणं परम् ॥ ६७+१ ॥ २५.६७+१cv गति-भाजाम् अपि वरं अध्याय 26[सम्पाद्यताम्] सद्यो-व्रणा ये सहसा संभवन्त्य् अभिघाततः । अन्-अन्तैर् अपि तैर् अङ्गम् उच्यते जुष्टम् अष्ट-धा ॥ १ ॥ घृष्टावकृत्त-विच्छिन्न-प्रविलम्बित-पातितम् । विद्धं भिन्नं विदलितं तत्र घृष्टं लसीकया ॥ २ ॥ २६.२bv -प्रविलम्बि-निपातितम् रक्त-लेशेन वा युक्तं स-प्लोषं छेदनात् स्रवेत् । अवगाढं ततः कृत्तं विच्छिन्नं स्यात् ततो ऽपि च ॥ ३ ॥ प्रविलम्बि स-शेषे ऽस्थ्नि पतितं पातितं तनोः । सूक्ष्मास्य-शल्य-विद्धं तु विद्धं कोष्ठ-विवर्जितम् ॥ ४ ॥ २६.४av प्रविलम्बि स-शेषास्थि भिन्नम् अन्यद् विदलितं मज्ज-रक्त-परिप्लुतम् । प्रहार-पीडनोत्पेषात् सहास्थ्ना पृथु-तां गतम् ॥ ५ ॥ २६.५cv प्रहार-पीडनोत्पातैः २६.५cv प्रहार-पीडनात् तेषां सद्यः सद्यो-व्रणं सिञ्चेद् अथ यष्ट्य्-आह्व-सर्पिषा । तीव्र-व्यथं कवोष्णेन बला-तैलेन वा पुनः ॥ ६ ॥ क्षतोष्मणो निग्रहार्थं तत्-कालं विसृतस्य च । कषाय-शीत-मधुर-स्निग्धा लेपादयो हिताः ॥ ७ ॥ सद्यो-व्रणेष्व् आयतेषु संधानार्थं विशेषतः । मधु-सर्पिश् च युञ्जीत पित्त-घ्नीश् च हिमाः क्रियाः ॥ ८ ॥ २६.८cv मधु-सर्पिः प्रयुञ्जीत स-संरम्भेषु कर्तव्यम् ऊर्ध्वं चाधश् च शोधनम् । उपवासो हितं भुक्तं प्रततं रक्त-मोक्षणम् ॥ ९ ॥ २६.९cv उपवासो हितस् तत्र घृष्टे विदलिते चैष सु-तराम् इष्यते विधिः । तयोर् ह्य् अल्पं स्रवत्य् अस्रं पाकस् तेनाशु जायते ॥ १० ॥ अत्य्-अर्थम् अस्रं स्रवति प्राय-शो ऽन्य-त्र विक्षते । ततो रक्त-क्षयाद् वायौ कुपिते ऽति-रुजा-करे ॥ ११ ॥ २६.११av अत्य्-अर्थम् अस्रं वमति २६.११bv प्राय-शो ऽन्य-त्र च क्षते स्नेह-पान-परीषेक-स्वेद-लेपोपनाहनम् । स्नेह-वस्तिं च कुर्वीत वात-घ्नौषध-साधितम् ॥ १२ ॥ २६.१२dv स्नेहैर् वस्तिं च कुर्वीत २६.१२dv वात-घ्नौषध-साधितैः इति साप्ताहिकः प्रोक्तः सद्यो-व्रण-हितो विधिः । सप्ताहाद् गत-वेगे तु पूर्वोक्तं विधिम् आचरेत् ॥ १३ ॥ २६.१३av इति सप्ताहिकः प्रोक्तः प्रायः सामान्य-कर्मेदं वक्ष्यते तु पृथक् पृथक् । घृष्टे रुजं निगृह्याशु व्रणे चूर्णानि योजयेत् ॥ १४ ॥ कल्कादीन्य् अवकृत्ते तु विच्छिन्न-प्रविलम्बिनोः । सीवनं विधिनोक्तेन बन्धनं चानु पीडनम् ॥ १५ ॥ २६.१५dv बन्धनं चाशु पीडनम् अ-साध्यं स्फुटितं नेत्रम् अ-दीर्णं लम्बते तु यत् । संनिवेश्य यथा-स्थानम् अ-व्याविद्ध-सिरं भिषक् ॥ १६ ॥ २६.१६bv उदीर्णं लम्बते तु यत् २६.१६cv संनिवेश्य यथा-स्थानं २६.१६dv सूच्या विध्येत् सिरां भिषक् पीडयेत् पाणिना पद्म-पलाशान्तरितेन तत् । ततो ऽस्य सेचने नस्ये तर्पणे च हितं हविः ॥ १७ ॥ २६.१७dv तर्पणे कथितं हविः विपक्वम् आजं यष्ट्य्-आह्व-जीवकर्षभकोत्पलैः । स-पयस्कैः परं तद् धि सर्व-नेत्राभिघात-जित् ॥ १८ ॥ गल-पीडावसन्ने ऽक्ष्णि वमनोत्कासन-क्षवाः । प्राणायामो ऽथ-वा कार्यः क्रिया च क्षत-नेत्र-वत् ॥ १९ ॥ २६.१९av गल-पीडो ऽवसन्ने ऽक्ष्णि २६.१९bv वमनोत्क्लेशन-क्षवाः कर्णे स्थानाच् च्युते स्यूते श्रोतस् तैलेन पूरयेत् । कृकाटिकायां छिन्नायां निर्गच्छत्य् अपि मारुते ॥ २० ॥ २६.२०av कर्णे स्थान-च्युते स्यूते २६.२०bv स्रोतस् तैलेन पूरयेत् समं निवेश्य बध्नीयात् स्यूत्वा शीघ्रं निर्-अन्तरम् । आजेन सर्पिषा चात्र परिषेकः प्रशस्यते ॥ २१ ॥ २६.२१av समां निवेश्य बध्नीयात् २६.२१cv आजेन सर्पिषा तत्र उत्तानो ऽन्नानि भुञ्जीत शयीत च सु-यन्त्रितः । घातं शाखासु तिर्यक्-स्थं गात्रे सम्यङ्-निवेशिते ॥ २२ ॥ स्यूत्वा वेल्लित-बन्धेन बध्नीयाद् घन-वाससा । चर्मणा गोष्-फणा-बन्धः कार्यश् चा-संगते व्रणे ॥ २३ ॥ २६.२३dv कार्यश् चांस-गते व्रणे २६.२३dv कार्यश् चांश-गते व्रणे पादौ विलम्बि-मुष्कस्य प्रोक्ष्य नेत्रे च वारिणा । प्रवेश्य वृषणौ सीव्येत् सेवन्या तुन्न-संज्ञया ॥ २४ ॥ २६.२४dv सेवन्या पिचु-युक्तया २६.२४dv सीवन्या पिचु-युक्तया कार्यश् च गोष्-फणा-बन्धः कट्याम् आवेश्य पट्टकम् । स्नेह-सेकं न कुर्वीत तत्र क्लिद्यति हि व्रणः ॥ २५ ॥ २६.२५dv तत्र क्लिद्यन्ति हि व्रणाः २६.२५dv तेन क्लिद्यन्ति हि व्रणाः कालानुसार्य्-अगुर्व्-एला-जाती-चन्दन-पर्पटैः । शिला-दार्व्य्-अमृता-तुत्थैः सिद्धं तैलं च रोपणम् ॥ २६ ॥ २६.२६bv -जाती-चन्दन-पद्मकैः छिन्नां निःशेषतः शाखां दग्ध्वा तैलेन युक्तितः । बध्नीयात् कोश-बन्धेन ततो व्रण-वद् आचरेत् ॥ २७ ॥ २६.२७bv दग्ध्वा तैलेन युक्तिभिः कार्या शल्याहृते विद्धे भङ्गाद् विदलिते क्रिया । शिरसो ऽपहृते शल्ये वाल-वर्तिं प्रवेशयेत् ॥ २८ ॥ मस्तुलुङ्ग-स्रुतेः क्रुद्धो हन्याद् एनं चलो ऽन्य-था । व्रणे रोहति चैकैकं शनैर् अपनयेत् कचम् ॥ २९ ॥ २६.२९av मस्तुलुङ्ग-स्रुते क्रुद्धो मस्तुलुङ्ग-स्रुतौ खादेन् मस्तिष्कान् अन्य-जीव-जान् । शल्ये हृते ऽङ्गाद् अन्यस्मात् स्नेह-वर्तिं निधापयेत् ॥ ३० ॥ दूरावगाढाः सूक्ष्मास्या ये व्रणाः स्रुत-शोणिताः । सेचयेच् चक्र-तैलेन सूक्ष्म-नेत्रार्पितेन तान् ॥ ३१ ॥ भिन्ने कोष्ठे ऽसृजा पूर्णे मूर्छा-हृत्-पार्श्व-वेदनाः । ज्वरो दाहस् तृड् आध्मानं भक्तस्यान्-अभिनन्दनम् ॥ ३२ ॥ सङ्गो विण्-मूत्र-मरुतां श्वासः स्वेदो ऽक्षि-रक्त-ता । लोह-गन्धि-त्वम् आस्यस्य स्याद् गात्रे च वि-गन्ध-ता ॥ ३३ ॥ आमाशय-स्थे रुधिरे रुधिरं छर्दयत्य् अपि । आध्मानेनाति-मात्रेण शूलेन च विशस्यते ॥ ३४ ॥ २६.३४dv शूलेन च विनश्यति २६.३४dv शूलेन च विशिष्यते पक्वाशय-स्थे रुधिरे स-शूलं गौरवं भवेत् । नाभेर् अधस्-ताच् छीत-त्वं खेभ्यो रक्तस्य चागमः ॥ ३५ ॥ अ-भिन्नो ऽप्य् आशयः सूक्ष्मैः स्रोतोभिर् अभिपूर्यते । असृजा स्यन्दमानेन पार्श्वे मूत्रेण वस्ति-वत् ॥ ३६ ॥ तत्रान्तर्-लोहितं शीत-पादोच्छ्वास-कराननम् । रक्ताक्षं पाण्दु-वदनम् आनद्धं च विवर्जयेत् ॥ ३७ ॥ आमाशय-स्थे वमनं हितं पक्वाशयाश्रिते । विरेचनं निरूहं च निः-स्नेहोष्णैर् विशोधनैः ॥ ३८ ॥ २६.३८bv हितं पक्वाशयाश्रये २६.३८bv हितं पक्वाशय-स्थिते २६.३८dv निः-स्नेहोष्णैर् विशोधनम् यव-कोल-कुलत्थानां रसैः स्नेह-विवर्जितैः । भुञ्जीतान्नं यवागूं वा पिबेत् सैन्धव-संयुताम् ॥ ३९ ॥ २६.३९dv पिबेत् सैन्धव-संयुतम् अति-निःस्रुत-रक्तस् तु भिन्न-कोष्ठः पिबेद् असृक् । क्लिष्ट-च्छिन्नान्त्र-भेदेन कोष्ठ-भेदो द्वि-धा स्मृतः ॥ ४० ॥ २६.४०av अति-निःसृत-रक्तस् तु २६.४०cv क्लिन्न-भिन्नान्त्र-भेदेन २६.४०cv श्लिष्ट-च्छिन्नान्त्र-भेदेन मूर्छादयो ऽल्पाः प्रथमे द्वितीये त्व् अति-बाधकाः । क्लिष्टान्त्रः संशयी देही छिन्नान्त्रो नैव जीवति ॥ ४१ ॥ २६.४१cv क्लिन्नान्त्रः संशयी देही २६.४१cv क्लिष्टान्त्रः संशये देही २६.४१cv श्लिष्टान्त्रः संशयी देही २६.४१dv भिन्नान्त्रो नैव जीवति यथा-स्वं मार्गम् आपन्ना यस्य विण्-मूत्र-मारुताः । व्य्-उपद्रवः स भिन्ने ऽपि कोष्ठे जीवत्य् अ-संशयम् ॥ ४२ ॥ अ-भिन्नम् अन्त्रं निष्क्रान्तं प्रवेश्यं न त्व् अतो ऽन्य-था । उत्पङ्गिल-शिरो-ग्रस्तं तद् अप्य् एके वदन्ति तु ॥ ४३ ॥ २६.४३cv उरोगल-शिरो-ग्रस्तं २६.४३cv उरोङ्गिल-शिरो-ग्रस्तं २६.४३cv पुपुङ्गल-शिरो-ग्रस्तं २६.४३cv वयङ्गिल-शिरो-ग्रस्तं प्रक्षाल्य पयसा दिग्धं तृण-शोणित-पांसुभिः । प्रवेशयेत् कॢप्त-नखो घृतेनाक्तं शनैः शनैः ॥ ४४ ॥ क्षीरेणार्द्री-कृतं शुष्कं भूरि-सर्पिः-परिप्लुतम् । अङ्गुल्या प्रमृशेत् कण्ठं जलेनोद्वेजयेद् अपि ॥ ४५ ॥ तथान्त्राणि विशन्त्य् अन्तस् तत्-कालं पीडयन्ति च । व्रण-सौक्ष्म्याद् बहु-त्वाद् वा कोष्ठम् अन्त्रम् अन्-आविशत् ॥ ४६ ॥ २६.४६bv तत्-कालं पीडयेत च तत्-प्रमाणेन जठरं पाटयित्वा प्रवेशयेत् । यथा-स्थानं स्थिते सम्यक् अन्त्रे सीव्येद् अनु व्रणम् ॥ ४७ ॥ २६.४७cv यथा-स्थान-स्थिते सम्यग् स्थानाद् अपेतम् आदत्ते जीवितं कुपितं च तत् । वेष्टयित्वानु पट्टेन घृतेन परिषेचयेत् ॥ ४८ ॥ २६.४८bv जीवितं कुपितं च यत् चूर्णैर् यथोक्तैः संधानं कृत्वा क्षौद्र-घृत-प्लुतैः । ततः कवलिकां दत्त्वा वेष्टयेद् अनु-पूर्व-शः ॥ ४८.१+१ ॥ पाययेत ततः कोष्णं चित्रा-तैल-युतं पयः । मृदु-क्रियार्थं शकृतो वायोश् चाधः-प्रवृत्तये ॥ ४९ ॥ २६.४९av पाययेत् तं ततः कोष्णं २६.४९bv चित्र-तैल-युतं पयः अनुवर्तेत वर्षं च यथोक्तं व्रण-यन्त्रणाम् । उदरान् मेदसो वर्तिं निर्गतां भस्मना मृदा ॥ ५० ॥ २६.५०bv यथोक्तं व्रण-यन्त्रणम् अवकीर्य कषायैर् वा श्लक्ष्णैर् मूलैस् ततः समम् । दृढं बद्ध्वा च सूत्रेण वर्धयेत् कुशलो भिषक् ॥ ५१ ॥ २६.५१bv श्लक्ष्णैर् मूले ततः समम् २६.५१bv श्लक्ष्णैश् चूर्णैस् ततः समम् तीक्ष्णेनाग्नि-प्रतप्तेन शस्त्रेण सकृद् एव तु । स्याद् अन्य-था रुग् आटोपो मृत्युर् वा छिद्यमानया ॥ ५२ ॥ स-क्षौद्रे च व्रणे बद्धे सु-जीर्णे ऽन्ने घृतं पिबेत् । क्षीरं वा शर्करा-चित्रा-लाक्षा-गोक्षुरकैः शृतम् ॥ ५३ ॥ २६.५३av स-क्षौद्रे तु व्रणे बद्धे २६.५३bv सु-जीर्णान्नो घृतं पिबेत् रुग्-दाह-जित् स-यष्ट्य्-आह्वैः परं पूर्वोदितो विधिः । मेदो-ग्रन्थ्य्-उदितं तत्र तैलम् अभ्यञ्जने हितम् ॥ ५४ ॥ २६.५४cv मेदो-ग्रन्थ्य्-उदितं चात्र तालीशं पद्मकं मांसी हरेण्व्-अगुरु-चन्दनम् । हरिद्रे पद्म-बीजानि सोशीरं मधुकं च तैः ॥ ५५ ॥ पक्वं सद्यो-व्रणेषूक्तं तैलं रोपणम् उत्तमम् । गूढ-प्रहाराभिहते पतिते विषमोच्चकैः ॥ ५६ ॥ २६.५६cv मूढ-प्रहाराभिहते कार्यं वातास्र-जित् तृप्ति-मर्दनाभ्यञ्जनादिकम् । विश्लिष्ट-देहं मथितं क्षीणं मर्माहतं हतम् ॥ ५७ ॥ २६.५७av कुर्याद् वातासृग्-उक्तं हि २६.५७bv -मर्दनाभ्यङ्ग-शोधनम् २६.५७bv मर्दनाभ्यङ्ग-शोधनम् २६.५७dv क्षीणं मर्माहताहतम् २६.५७dv क्षीणं मर्माहतं च तम् वासयेत् तैल-पूर्णायां द्रोण्यां मांस-रसाशिनम् ॥ ५७ऊ̆अब् ॥ अध्याय 27[सम्पाद्यताम्] पात-घातादिभिर् द्वे-धा भङ्गो ऽस्थ्नां संध्य्-अ-संधितः । प्रसारणाकुञ्चनयोर् अ-शक्तिः संधि-मुक्त-ता ॥ १ ॥ २७.१bv भङ्गो ऽस्थ्नः संध्य्-अ-संधि-गः २७.१bv भङ्गो ऽस्थ्नः संध्य्-अ-संधितः इतरस्मिन् भृशं शोफः सर्वावस्थास्व् अति-व्यथा । अ-शक्तिश् चेष्टिते ऽल्पे ऽपि पीड्यमाने स-शब्द-ता ॥ २ ॥ २७.२bv सर्वावस्थास्व् अति-व्यथः समासाद् इति भङ्गस्य लक्षणं बहु-धा तु तत् । भिद्यते भङ्ग-भेदेन तस्य सर्वस्य साधनम् ॥ ३ ॥ यथा स्याद् उपयोगाय तथा तद् उपदेक्ष्यते । प्राज्याणु-दारि यत् त्व् अस्थि स्पर्शे शब्दं करोति यत् ॥ ४ ॥ २७.४cv प्राज्याणु-दारि यच् चास्थि यत्रास्थि-लेशः प्रविशेन् मध्यम् अस्थ्नो विदारितः । भग्नं यच् चाभिघातेन किञ्-चिद् एवावशेषितम् ॥ ५ ॥ २७.५cv भग्नं यद् अभिघातेन २७.५cv भग्नं यद् वाभिघातेन उन्नम्यमानं क्षत-वद् यच् च मज्जनि मज्जति । तद् दुः-साध्यं कृशा-शक्त-वातलाल्पाशिनाम् अपि ॥ ६ ॥ भिन्नं कपालं यत् कट्यां संधि-मुक्तं च्युतं च यत् । जघनं प्रति पिष्टं च भग्नं यत् तद् विवर्जयेत् ॥ ७ ॥ २७.७av भिन्नं कपालं यत् कट्याः अ-संश्लिष्ट-कपालं च ललाटं चूर्णितं तथा । यच् च भग्नं भवेच् छङ्ख-शिरः-पृष्ठ-स्तनान्तरे ॥ ८ ॥ सम्यग्-यमितम् अप्य् अस्थि दुर्-न्यासाद् दुर्-निबन्धनात् । संक्षोभाद् अपि यद् गच्छेद् वि-क्रियां तद् विवर्जयेत् ॥ ९ ॥ २७.९dv वि-क्रियां तच् च वर्जयेत् आदितो यच् च दुर्-जातम् अस्थि संधिर् अथापि वा । तरुणास्थीनि भुज्यन्ते भज्यन्ते नलकानि तु ॥ १० ॥ २७.१०cv तरुणास्थीनि नम्यन्ते २७.१०dv भज्यन्ते नलकानि च कपालानि विभिद्यन्ते स्फुटन्त्य् अन्यानि भूयसा । अथावनतम् उन्नम्यम् उन्नतं चावपीडयेत् ॥ ११ ॥ २७.११av कपालास्थीनि भिद्यन्ते आञ्छेद् अतिक्षिप्तम् अधो-गतं चोपरि वर्तयेत् । आञ्छनोत्पीडनोन्नाम-चर्म-संक्षेप-बन्धनैः ॥ १२ ॥ २७.१२av आञ्छेद् अ-विक्षिप्तम् अधो- संधीञ् छरीर-गान् सर्वांश् चलान् अप्य् अ-चलान् अपि । इत्य् एतैः स्थापनोपायैः सम्यक् संस्थाप्य निश्-चलम् ॥ १३ ॥ २७.१३dv सम्यक् संस्थाप्य निश्-चलान् पट्टैः प्रभूत-सर्पिर्भिः वेष्टयित्वा सुखैस् ततः । कदम्बोदुम्बराश्वत्थ-सर्जार्जुन-पलाश-जैः ॥ १४ ॥ वंशोद्भवैर् वा पृथुभिस् तनुभिः सु-निवेशितैः । सु-श्लक्ष्णैः स-प्रतिस्तम्भैर् वल्कलैः शकलैर् अपि ॥ १५ ॥ २७.१५cv सु-श्लक्ष्णैः स-प्रतिस्तम्भैर् कुशाह्वयैः समं बन्धं पट्टस्योपरि योजयेत् । शिथिलेन हि बन्धेन संधि-स्थैर्यं न जायते ॥ १६ ॥ २७.१६dv संधेः स्थैर्यं न जायते गाढेनाति रुजा-दाह-पाक-श्वयथु-संभवः । त्र्य्-अहात् त्र्य्-अहाद् ऋतौ घर्मे सप्ताहान् मोक्षयेद् धिमे ॥ १७ ॥ २७.१७av गाढेनापि रुजा-दाह- साधारणे तु पञ्चाहाद् भङ्ग-दोष-वशेन वा । न्यग्रोधादि-कषायेण ततः शीतेन सेचयेत् ॥ १८ ॥ २७.१८bv भग्न-दोष-वशेन वा २७.१८bv भङ्गे दोष-वशेन वा तं पञ्च-मूल-पक्वेन पयसा तु स-वेदनम् । सुखोष्णं वावचार्यं स्याच् चक्र-तैलं विजानता ॥ १९ ॥ २७.१९av पञ्च-मूल-विपक्वेन २७.१९च्च् सुखोष्णम् अवचार्यं स्याच् विभज्य देशं कालं च वात-घ्नौषध-संयुतम् । प्रततं सेक-लेपांश् च विदध्याद् भृश-शीतलान् ॥ २० ॥ २७.२०av विभज्य देश-कालौ च २७.२०bv वात-घ्नौषध-साधितम् गृष्टि-क्षीरं स-सर्पिष्कं मधुरौषध-साधितम् । प्रातः प्रातः पिबेद् भग्नः शीतलं लाक्षया युतम् ॥ २१ ॥ स-व्रणस्य तु भग्नस्य व्रणो मधु-घृतोत्तरैः । कषायैः प्रतिसार्यो ऽथ शेषो भङ्गोदितः क्रमः ॥ २२ ॥ २७.२२cv कषायैः प्रतिसार्यो वा लम्बानि व्रण-मांसानि प्रलिप्य मधु-सर्पिषा । संदधीत व्रणान् वैद्यो बन्धनैश् चोपपादयेत् ॥ २३ ॥ तान् समान् सु-स्थिताञ् ज्ञात्वा फलिनी-लोध्र-कट्फलैः । समङ्गा-धातकी-युक्तैश् चूर्णितैर् अवचूर्णयेत् ॥ २४ ॥ धातकी-लोध्र-चूर्णैर् वा रोहन्त्य् आशु तथा व्रणाः । इति भङ्ग उपक्रान्तः स्थिर-धातोर् ऋतौ हिमे ॥ २५ ॥ मांसलस्याल्प-दोषस्य सु-साध्यो दारुणो ऽन्य-था । पूर्व-मध्यान्त-वयसाम् एक-द्वि-त्रि-गुणैः क्रमात् ॥ २६ ॥ २७.२६bv सु-साधो दारुणो ऽन्य-था मासैः स्थैर्यं भवेत् संधेर् यथोक्तं भजतां विधिम् । कटी-जङ्घोरु-भग्नानां कपाट-शयनं हितम् ॥ २७ ॥ २७.२७bv यथोक्तं भजतो विधिम् यन्त्रणार्थं तथा कीलाः पञ्च कार्या निबन्धनाः । जङ्घोर्वोः पार्श्वयोर् द्वौ द्वौ तल एकश् च कीलकः ॥ २८ ॥ श्रोण्यां वा पृष्ठ-वंशे वा वक्षस्य् अक्षकयोस् तथा । विमोक्षे भग्न-संधीनां विधिम् एवं समाचरेत् ॥ २९ ॥ २७.२९bv वक्षस्य् अंशकयोस् तथा २७.२९bv वक्त्रस्याक्षकयोस् तथा २७.२९dv विधिम् एनं समाचरेत् संधींश् चिर-विमुक्तांस् तु स्निग्ध-स्विन्नान् मृदू-कृतान् । उक्तैर् विधानैर् बुद्ध्या च यथा-स्वं स्थानम् आनयेत् ॥ ३० ॥ २७.३०av संधींश् चिर-विमुक्तांश् च २७.३०cv उक्तैर् विधानैर् युक्त्या च २७.३०cv उक्तैर् विधानैर् युक्त्या वा अ-संधि-भग्ने रूढे तु विषमोल्बण-साधिते । आपोथ्य भङ्गं यमयेत् ततो भग्न-वद् आचरेत् ॥ ३१ ॥ २७.३१av अ-संधि-भग्ने रूढे च २७.३१bv विषमोल्बण-साधनैः भग्नं नैति यथा पाकं प्रयतेत तथा भिषक् । पक्व-मांस-सिरा-स्नायुः संधिः श्लेषं न गच्छति ॥ ३२ ॥ २७.३२av भङ्गो नैति यथा पाकं वात-व्याधि-विनिर्दिष्टान् स्नेहान् भग्नस्य योजयेत् । चतुष्-प्रयोगान् बल्यांश् च वस्ति-कर्म च शीलयेत् ॥ ३३ ॥ शाल्य्-आज्य-रस-दुग्धाद्यैः पौष्टिकैर् अ-विदाहिभिः । मात्रयोपचरेद् भग्नं संधि-संश्लेष-कारिभिः ॥ ३४ ॥ ग्लानिर् न शस्यते तस्य संधि-विश्लेष-कृद् धि सा ॥ ३५अब् ॥ लवणं कटुकं क्षारम् अम्लं मैथुनम् आतपम् ॥ ३५च्द् ॥ व्यायामं च न सेवेत भग्नो रूक्षं च भोजनम् ॥ ३५एf ॥ कृष्णांस् तिलान् वि-रजसो दृढ-वस्त्र-बद्धान् सप्त क्षपा वहति वारिणि वासयेत् । संशोषयेद् अनु-दिनं प्रविसार्य चैतान् क्षीरे तथैव मधुक-क्वथिते च तोये ॥ ३६ ॥ २७.३६cv संशोषयेद् अनु-दिनं प्रतिसार्य चैतान् २७.३६cv संशोषयेद् अनु-दिनं प्रविभाव्य चैतान् पुनर् अपि पीत-पयस्कांस् तान् पूर्व-वद् एव शोषितान् बाढम् । विगत-तुषान् अ-रजस्कान् संचूर्ण्य सु-चूर्णितैर् युञ्ज्यात् ॥ ३७ ॥ २७.३७dv संचूर्ण्य विचूर्णितैर् युञ्ज्यात् नलद-वालक-लोहितयष्टिका-नख-मिशि-प्लव-कुष्ठ-बला-त्रयैः । अगुरु-कुङ्कुम-चन्दन-शारिवा-सरल-सर्ज-रसामरदारुभिः ॥ ३८ ॥ पद्मकादि-गणोपेतैस् तिल-पिष्टं ततश् च तत् । समस्त-गन्ध-भैषज्य-सिद्ध-दुग्धेन पीडयेत् ॥ ३९ ॥ २७.३९bv तिल-पिष्टं ततश् च तम् शैलेय-रास्नांशुमती-कसेरु-कालानुसारी-नत-पत्त्र-लोध्रैः । स-क्षीरशुक्लैः स-पयः स-दूर्वैस् तैलं पचेत् तन् नलदादिभिश् च ॥ ४० ॥ २७.४०cv त्वक्-क्षीर-युक्तैः पयसा स-दूर्वैस् २७.४०cv स-क्षीर-युक्तैस् पयसा स-दूर्वैस् २७.४०cv स-क्षीर-युक्तैस् स-पयः स-दूर्वैस् गन्ध-तैलम् इदम् उत्तमम् अस्थि-स्थैर्य-कृज् जयति चाशु विकारान् । वात-पित्त-जनितान् अति-वीर्यान् व्यापिनो ऽपि विविधैर् उपयोगैः ॥ ४१ ॥ २७.४१cv वात-पित्त-जनितान् अति-वीर्यं २७.४१cv वात-पित्त-जनितान् अति-वीर्य- २७.४१dv -व्यापिनो ऽपि विविधैर् उपयोगैः अध्याय 28[सम्पाद्यताम्] हस्त्य्-अश्व-पृष्ठ-गमन-कठिनोत्कटकासनैः । अर्शो-निदानाभिहितैर् अपरैश् च निषेवितैः ॥ १ ॥ २८.१bv -कठिनोत्कटुकासनैः अन्-इष्टा-दृष्ट-पाकेन सद्यो वा साधु-गर्हणैः । प्रायेण पिटिका-पूर्वो यो ऽङ्गुले द्व्य्-अङ्गुले ऽपि वा ॥ २ ॥ २८.२av अन्-इष्ट-दिष्ट-पाकेन पायोर् व्रणो ऽन्तर् बाह्यो वा दुष्टासृङ्-मांस-गो भवेत् । वस्ति-मूत्राशयाभ्यास-गत-त्वात् स्यन्दनात्मकः ॥ ३ ॥ २८.३av पायौ व्रणो ऽन्तर् बाह्यो वा भगन्दरः स सर्वांश् च दारयत्य् अ-क्रिया-वतः । भग-वस्ति-गुदांस् तेषु दीर्यमाणेषु भूरिभिः ॥ ४ ॥ २८.४av भगन्दरः स सर्वश् च २८.४av भगन्दरः स सर्वस्य वात-मूत्र-शकृच्-छुक्रं खैः सूक्ष्मैर् वमति क्रमात् । दोषैः पृथग् युतैः सर्वैर् आगन्तुः सो ऽष्टमः स्मृतः ॥ ५ ॥ २८.५dv आगन्तुश् चाष्टमः स्मृतः अ-पक्वं पिटिकां आहुः पाक-प्राप्तं भगन्दरम् । गूढ-मूलां स-संरम्भां रुग्-आढ्यां रूढ-कोपिनीम् ॥ ६ ॥ भगन्दर-करीं विद्यात् पिटिकां न त्व् अतो ऽन्य-था । तत्र श्यावारुणा तोद-भेद-स्फुरण-रुक्-करी ॥ ७ ॥ पिटिका मारुतात् पित्ताद् उष्ट्र-ग्रीवा-वद् उच्छ्रिता । रागिणी तनुर् ऊष्माढ्या ज्वर-धूमायनान्विता ॥ ८ ॥ २८.८cv रागिणी तनु-सूक्ष्मा च स्थिरा स्निग्धा महा-मूला पाण्डुः कण्डू-मती कफात् । श्यावा ताम्रा स-दाहोषा घोर-रुग् वात-पित्त-जा ॥ ९ ॥ २८.९cv श्याव-ताम्रा स-दाहोषा पाण्डुरा किञ्-चिद्-आ-श्यावा कृच्छ्र-पाका कफानिलात् । पादाङ्गुष्ठ-समा सर्वैर् दोषैर् नाना-विध-व्यथा ॥ १० ॥ शूला-रोचक-तृड्-दाह-ज्वर-च्छर्दिर्-उपद्रुता । व्रण-तां यान्ति ताः पक्वाः प्रमादात् तत्र वात-जा ॥ ११ ॥ चीयते ऽणु-मुखैश् छिद्रैः शत-पोनक-वत् क्रमात् । अच्छं स्रवद्भिर् आस्रावम् अजस्रं फेन-संयुतम् ॥ १२ ॥ २८.१२av दीर्यते ऽणु-मुखैश् छिद्रैः २८.१२bv शत-पोनक-वक्त्र-वत् शत-पोनक-संज्ञो ऽयम् उष्ट्र-ग्रीवस् तु पित्त-जः । बहु-पिच्छा-परिस्रावी परिस्रावी कफोद्भवः ॥ १३ ॥ वात-पित्ताज् परिक्षेपी परिक्षिप्य गुदं गतिः । जायते परितस् तत्र प्राकारं परिखेव च ॥ १४ ॥ २८.१४dv प्राकार-परिखेव च ऋजुर् वात-कफाद् ऋज्व्या गुदो गत्यात्र दीर्यते । कफ-पित्ते तु पूर्वोत्थं दुर्-नामाश्रित्य कुप्यतः ॥ १५ ॥ २८.१५bv गुदो गत्या तु दीर्यते २८.१५bv गुदो गत्या नु दीर्यते २८.१५cv कफ-पित्ते तु पूर्वोक्तं अर्शो-मूले ततः शोफः कण्डू-दाहादि-मान् भवेत् । स शीघ्रं पक्व-भिन्नो ऽस्य क्लेदयन् मूलम् अर्शसः ॥ १६ ॥ स्रवत्य् अजस्रं गतिभिर् अयम् अर्शो-भगन्दरः । सर्व-जः शम्बुकावर्तः शम्बूकावर्त-संनिभः ॥ १७ ॥ गतयो दारयन्त्य् अस्मिन् रुग्-वेगैर् दारुणैर् गुदम् । अस्थि-लेशो ऽभ्यवहृतो मांस-गृद्ध्या यदा गुदम् ॥ १८ ॥ क्षिणोति तिर्यङ् निर्गच्छन्न् उन्-मार्गं क्षततो गतिः । स्यात् ततः पूय-दीर्णायां मांस-कोथेन तत्र च ॥ १९ ॥ २८.१९av क्षणोति तिर्यङ् निर्गच्छन् २८.१९cv स्यात् तदा पूय-दीर्णायां जायन्ते कृमयस् तस्य खादन्तः परितो गुदम् । विदारयन्ति न चिराद् उन्-मार्गी क्षत-जश् च सः ॥ २० ॥ २८.२०av जायन्ते कृमयस् तेभ्यः २८.२०dv उन्-मार्गी क्षत-जस् तु सः तेषु रुग्-दाह-कण्ड्व्-आदीन् विद्याद् व्रण-निषेधतः । षट् कृच्छ्र-साधनास् तेषां निचय-क्षत-जौ त्यजेत् ॥ २१ ॥ २८.२१bv विद्याद् व्रण-विभक्तितः प्रवाहिणीं वलीं प्राप्तं सेवनीं वा समाश्रितम् । अथास्य पिटिकाम् एव तथा यत्नाद् उपाचरेत् ॥ २२ ॥ शुद्ध्य्-असृक्-स्रुति-सेकाद्यैर् यथा पाकं न गच्छति । पाके पुनर् उपस्निग्धं स्वेदितं चावगाहतः ॥ २३ ॥ यन्त्रयित्वार्शसम् इव पश्येत् सम्यग् भगन्दरम् । अर्वाचीनं पराचीनम् अन्तर्-मुख-बहिर्-मुखम् ॥ २४ ॥ २८.२४cv अवाचीनं पराचीनम् अथान्तर्-मुखम् एषित्वा सम्यक् शस्त्रेण पाटयेत् । बहिर्-मुखं च निःशेषं ततः क्षारेण साधयेत् ॥ २५ ॥ अग्निना वा भिषक् साधु क्षारेणैवोष्ट्र-कन्धरम् । नाडीर् एकान्तराः कृत्वा पाटयेच् छत-पोनकम् ॥ २६ ॥ २८.२६cv नाडीम् एकान्तरं कृत्वा २८.२६dv पाटयेच् छत-पोनके तासु रूढासु शेषाश् च मृत्युर् दीर्णे गुदे ऽन्य-था । परिक्षेपिणि चाप्य् एवं नाड्य्-उक्तैः क्षार-सूत्रकैः ॥ २७ ॥ अर्शो-भगन्दरे पूर्वम् अर्शांसि प्रतिसाधयेत् । त्यक्त्वोपचर्यः क्षत-जः शल्यं शल्य-वतस् ततः ॥ २८ ॥ २८.२८bv अर्शांसि प्रतिसारयेत् आहरेच् च तथा दद्यात् कृमि-घ्नं लेप-भोजनम् । पिण्ड-नाड्य्-आदयः स्वेदाः सु-स्निग्धा रुजि पूजिताः ॥ २९ ॥ २८.२९av आहरेत तथा दद्यात् २८.२९av आहरेत् तत् तथा दद्यात् २८.२९av आहरेत् तु तथा दद्यात् सर्व-त्र च बहु-च्छिद्रे छेदान् आलोच्य योजयेत् । गो-तीर्थ-सर्वतो-भद्र-दल-लाङ्गल-लाङ्गलान् ॥ ३० ॥ २८.३०av सर्व-त्रापि बहु-च्छिद्रे पार्श्वं गतेन शस्त्रेण च्छेदो गो-तीर्थको मतः । सर्वतः सर्वतो-भद्रः पार्श्व-च्छेदो ऽर्ध-लाङ्गलः ॥ ३१ ॥ २८.३१av पार्श्व-गतेन शस्त्रेण २८.३१av पार्श्वागतेन शस्त्रेण पार्श्व-द्वये लाङ्गलकः समस्तांश् चाग्निना दहेत् । आस्राव-मार्गान् निःशेषं नैवं विकुरुते पुनः ॥ ३२ ॥ २८.३२cv आस्राव-मार्गान् निःशेषान् यतेत कोष्ठ-शुद्धौ च भिषक् तस्यान्तरान्तरा । लेपो व्रणे बिडालास्थि त्रि-फला-रस-कल्कितम् ॥ ३३ ॥ २८.३३av यतेत कोष्ठ-शुद्ध्यै च २८.३३av यतेत कोष्ठ-संशुद्धौ २८.३३dv त्रि-फला-रस-कल्कितः ज्योतिष्मती-मलयु-लाङ्गलि-शेलु-पाठा-कुम्भाग्नि-सर्ज-करवीर-वचा-सुधार्कैः । अभ्यञ्जनाय विपचेत भगन्दराणां तैलं वदन्ति परमं हितम् एतद् एषाम् ॥ ३४ ॥ २८.३४bv -कुम्भाग्नि-सर्जि-करवीर-वचा-सुधार्कैः २८.३४dv तैलं वदन्ति परमं हितम् एतद् एव मधुक-लोध्र-कणा-त्रुटि-रेणुका-द्वि-रजनी-फलिनी-पटु-शारिवाः । कमल-केसर-पद्मक-धातकी-मदन-सर्ज-रसामय-रोदिकाः ॥ ३५ ॥ २८.३५dv -मदन-सर्ज-रसामय-लोध्रकाः स-बीजपूर-च्छदनैर् एभिस् तैलं विपाचितम् । भगन्दरापची-कुष्ठ-मधु-मेह-व्रणापहम् ॥ ३६ ॥ मधु-तैल-युता विडङ्ग-सार-त्रि-फला-मागधिका-कणाश् च लीढाः । कृमि-कुष्ठ-भगन्दर-प्रमेह-क्षत-नाडी-व्रण-रोपणा भवन्ति ॥ ३७ ॥ २८.३७bv -त्रि-फला-मागधिकोषणाश् च लीढाः २८.३७dv -क्षत-नाडी-व्रण-रोहणा भवन्ति अमृता-त्रुटि-वेल्ल-वत्सकं कलि-पथ्यामलकानि गुग्गुलुः । क्रम-वृद्धम् इदं मधु-द्रुतं पिटिका-स्थौल्य-भगन्दराञ् जयेत् ॥ ३८ ॥ २८.३८cv क्रम-वृद्धम् इदं मधु-प्लुतं मागधिकाग्नि-कलिङ्ग-विडङ्गैर् बिल्व-घृतैः स-वरा-पल-षट्कैः । गुग्गुलुना सदृशेन समेतैः क्षौद्र-युतैः सकलामय-नाशः ॥ ३९ ॥ २८.३९av मागधिकाग्नि-कलिङ्ग-विडङ्गैस् २८.३९bv तुल्य-घृतैः स-वरा-पल-षट्कैः गुग्गुलु-पञ्च-पलं पलिकांशा मागधिका त्रि-फला च पृथक् स्यात् । त्वक्-त्रुटि-कर्ष-युतं मधु-लीढं कुष्ठ-भगन्दर-गुल्म-गति-घ्नम् ॥ ४० ॥ शृङ्गवेर-रजो-युक्तं तद् एव च सु-भावितम् । क्वाथेन दश-मूलस्य विशेषाद् वात-रोग-जित् ॥ ४१ ॥ उत्तमा-खदिर-सार-जं रजः शीलयन्न् असन-वारि-भावितम् । हन्ति तुल्य-महिषाक्ष-माक्षिकं कुष्ठ-मेह-पिटिका-भगन्दरान् ॥ ४२ ॥ २८.४२bv शीलयेद् अनल-वारि-भावितम् २८.४२bv शीलयेद् असन-वारि-भावितम् २८.४२cv हन्ति तुल्य-महिषाख्य-माक्षिकं भगन्दरेष्व् एष विशेष उक्तः शेषाणि तु व्यञ्जन-साधनानि । व्रणाधिकारात् परिशीलनाच् च सम्यग् विदित्वौपयिकं विदध्यात् ॥ ४३ ॥ २८.४३dv सम्यग् विदित्वौषधिकं विदध्यात् अश्व-पृष्ठ-गमनं चल-रोधं मद्य-मैथुनम् अ-जीर्णम् अ-सात्म्यम् । साहसानि विविधानि च रूढे वत्सरं परिहरेद् अधिकं वा ॥ ४४ ॥ २८.४४dv वत्सरं परिहरेद् अधिकं च अध्याय 29[सम्पाद्यताम्] कफ-प्रधानाः कुर्वन्ति मेदो-मांसास्र-गा मलाः । वृत्तोन्नतं यं श्वयथुं स ग्रन्थिर् ग्रथनात् स्मृतः ॥ १ ॥ २९.१dv स ग्रन्थिर् ग्रन्थनात् स्मृतः दोषास्र-मांस-मेदो-ऽस्थि-सिरा-व्रण-भवा नव । ते तत्र वाताद् आयाम-तोद-भेदान्वितो ऽसितः ॥ २ ॥ स्थानात् स्थानान्तर-गतिर् अ-कस्माद् धानि-वृद्धि-मान् । मृदुर् वस्तिर् इवानद्धो विभिन्नो ऽच्छं स्रवत्य् असृक् ॥ ३ ॥ पित्तात् स-दाहः पीताभो रक्तो वा पच्यते द्रुतम् । भिन्नो ऽस्रम् उष्णं स्रवति श्लेष्मणा नी-रुजो घनः ॥ ४ ॥ शीतः स-वर्णः कण्डू-मान् पक्वः पूयं स्रवेद् घनम् । दोषैर् दुष्टे ऽसृजि ग्रन्थिर् भवेन् मूर्छत्सु जन्तुषु ॥ ५ ॥ सिरा-मांसं च संश्रित्य स-स्वापः पित्त-लक्षणः । मांसलैर् दूषितं मांसम् आहारैर् ग्रन्थिम् आवहेत् ॥ ६ ॥ स्निग्धं महान्तं कठिनं सिरा-नद्धं कफाकृतिम् । प्रवृद्धं मेदुरैर् मेदो नीतं मांसे ऽथ-वा त्वचि ॥ ७ ॥ वायुना कुरुते ग्रन्थिं भृशं स्निग्धं मृदुं चलम् । श्लेष्म-तुल्याकृतिं देह-क्षय-वृद्धि-क्षयोदयम् ॥ ८ ॥ स विभिन्नो घनं मेदस् ताम्रासित-सितं स्रवेत् । अस्थि-भङ्गाभिघाताभ्याम् उन्नतावनतं तु यत् ॥ ९ ॥ २९.९av स विभिन्नो घनं मेदः २९.९bv पूयं ताम्रासितं स्रवेत् २९.९cv अस्थि-भग्नाभिघाताभ्याम् सो ऽस्थि-ग्रन्थिः पदातेस् तु सहसाम्भो-ऽवगाहनात् । व्यायामाद् वा प्रतान्तस्य सिरा-जालं स-शोणितम् ॥ १० ॥ वायुः संपीड्य संकोच्य वक्री-कृत्य विशोष्य च । निः-स्फुरं नी-रुजं ग्रन्थिं कुरुते स सिराह्वयः ॥ ११ ॥ २९.११av वायुः प्रपीड्य संकोच्य अ-रूढे रूढ-मात्रे वा व्रणे सर्व-रसाशिनः । सार्द्रे वा बन्ध-रहिते गात्रे ऽश्माभिहते ऽथ-वा ॥ १२ ॥ वातो ऽस्रम् अ-स्रुतं दुष्टं संशोष्य ग्रथितं व्रणम् । कुर्यात् स-दाहः कण्डू-मान् व्रण-ग्रन्थिर् अयं स्मृतः ॥ १३ ॥ २९.१३av वायुः प्रकुपितः क्षिप्रं २९.१३bv प्राप्य मर्माश्रितं व्रणम् साध्या दोषास्र-मेदो-जा न तु स्थूल-खराश् चलाः । मर्म-कण्ठोदर-स्थाश् च महत् तु ग्रन्थितो ऽर्बुदम् ॥ १४ ॥ २९.१४bv न तु स्थूलाः खराश् चलाः २९.१४dv महांस् तु ग्रन्थितो ऽर्बुदम् तल्-लक्षणं च मेदो-ऽन्तैः षो-ढा दोषादिभिस् तु तत् । प्रायो मेदः-कफाढ्य-त्वात् स्थिर-त्वाच् च न पच्यते ॥ १५ ॥ सिरा-स्थं शोणितं दोषः संकोच्यान्तः प्रपीड्य च । पाचयेत तद् आनद्धं सास्रावं मांस-पिण्डितम् ॥ १६ ॥ २९.१६bv संकोच्यानु प्रपीड्य च २९.१६bv संकोच्यानु प्रपीड्य वा २९.१६bv संकोच्यान्तः प्रपीड्य वा २९.१६dv स-स्रावं मांस-पिण्ड-ताम् मांसाङ्कुरैश् चितं याति वृद्धिं चाशु स्रवेत् ततः । अजस्रं दुष्ट-रुधिरं भूरि तच् छोणितार्बुदम् ॥ १७ ॥ २९.१७bv वृद्धं चाशु स्रवेत् ततः तेष्व् असृङ्-मांस-जे वर्ज्ये चत्वार्य् अन्यानि साधयेत् । प्रस्थिता वङ्क्षणोर्व्-आदिम् अधः-कायं कफोल्बणाः ॥ १८ ॥ दोषा मांसास्र-गाः पादौ कालेनाश्रित्य कुर्वते । शनैः शनैर् घनं शोफं श्लीपदं तत् प्रचक्षते ॥ १९ ॥ २९.१९dv श्लीपदं तत् प्रचक्ष्यते परिपोट-युतं कृष्णम् अ-निमित्त-रुजं खरम् । रूक्षं च वातात् पित्तात् तु पीतं दाह-ज्वरान्वितम् ॥ २० ॥ २९.२०cv रूक्षं च वातात् पित्ताच् च २९.२०cv रूक्षं च श्लीपदं वातात् २९.२०dv पित्ताद् दाह-ज्वरान्वितम् कफाद् गुरु स्निग्धम् अ-रुक् चितं मांसाङ्कुरैर् बृहत् । तत् त्यजेद् वत्सरातीतं सु-महत् सु-परिस्रुति ॥ २१ ॥ २९.२१bv चितं मांसाङ्कुरैर् महत् पाणि-नासौष्ठ-कर्णेषु वदन्त्य् एके तु पाद-वत् । श्लीपदं जायते तच् च देशे ऽनूपे भृशं भृशम् ॥ २२ ॥ २९.२२bv वदन्त्य् अन्ये तु पाद-वत् मेद-स्थाः कण्ठ-मन्याक्ष-कक्षा-वङ्क्षण-गा मलाः । स-वर्णान् कठिनान् स्निग्धान् वार्ताकामलकाकृतीन् ॥ २३ ॥ २९.२३av मेद-स्थाः कण्ठ-मन्याक्षि- अवगाढान् बहून् गण्डांश् चिर-पाकांश् च कुर्वते । पच्यन्ते ऽल्प-रुजस् ते ऽन्ये स्रवन्त्य् अन्ये ऽति-कण्डुराः ॥ २४ ॥ २९.२४cv पच्यन्ते ऽल्प-रुजस् त्व् अन्ये २९.२४dv स्रवन्त्य् अन्ये ऽति-कण्डुलाः नश्यन्त्य् अन्ये भवन्त्य् अन्ये दीर्घ-कालानुबन्धिनः । गण्ड-मालापची चेयं दूर्वेव क्षय-वृद्धि-भाक् ॥ २५ ॥ तां त्यजेत् स-ज्वर-च्छर्दि-पार्श्व-रुक्-कास-पीनसाम् । अ-भेदात् पक्व-शोफस्य व्रणे चा-पथ्य-सेविनः ॥ २६ ॥ २९.२६bv -पार्श्व-रुक्-श्वास-पीनसाम् २९.२६dv व्रणे वा-पथ्य-सेविनः अनुप्रविश्य मांसादीन् दूरं पूयो ऽभिधावति । गतिः सा दूर-गमनान् नाडी नाडीव संस्रुतेः ॥ २७ ॥ नाड्य् एकान्-ऋजुर् अन्येषां सैवानेक-गतिर् गतिः । सा दोषैः पृथग् एक-स्थैः शल्य-हेतुश् च पञ्चमी ॥ २८ ॥ २९.२८cv दोषैः पृथक् समस्तैश् च वातात् स-रुक् सूक्ष्म-मुखी वि-वर्णा फेनिलोद्वमा । स्रवत्य् अभ्यधिकं रात्रौ पित्तात् तृड्-ज्वर-दाह-कृत् ॥ २९ ॥ पीतोष्ण-पूति-पूय-स्रुद् दिवा चाति निषिञ्चति । घन-पिच्छिल-संस्रावा कण्डूला कठिना कफात् ॥ ३० ॥ २९.३०av पीतोष्ण-पूति-पूयं तु २९.३०av पीतोष्ण-पूति-पूयाश्रु २९.३०av पीतोष्ण-पूति-पूयास्रुर् निशि चाभ्यधिक-क्लेदा सर्वैः सर्वाकृतिं त्यजेत् ॥ ३१अब् ॥ २९.३१bv सर्वैः सर्वाकृतिस् त्यजेत् अन्तः-स्थितं शल्यम् अन्-आहृतं तु करोति नाडीं वहते च सास्य ॥ ३१च्द् ॥ २९.३१dv करोति नाडीं वहते च सास्यात् फेनानुविद्धं तनुम् अल्पम् उष्णं सास्रं च पूयं स-रुजं च नित्यम् ॥ ३१एf ॥ २९.३१एव् फेनानुविद्धं तनुम् अच्छम् उष्णं अध्याय 30[सम्पाद्यताम्] ग्रन्थिष्व् आमेषु कर्तव्या यथा-स्वं शोफ-वत् क्रिया । बृहती-चित्रक-व्याघ्री-कणा-सिद्धेन सर्पिषा ॥ १ ॥ स्नेहयेच् छुद्धि-कामं च तीक्ष्णैः शुद्धस्य लेपनम् । संस्वेद्य बहु-शो ग्रन्थिं विमृद्नीयात् पुनः पुनः ॥ २ ॥ एष वाते विशेषेण क्रमः पित्तास्र-जे पुनः । जलौकसो हिमं सर्वं कफ-जे वातिको विधिः ॥ ३ ॥ तथाप्य् अ-पक्वं छित्त्वैनं स्थिते रक्ते ऽग्निना दहेत् । साध्व् अ-शेषं स-शेषो हि पुनर् आप्यायते ध्रुवम् ॥ ४ ॥ ३०.४dv पुनर् आनह्यते द्रुतम् मांस-व्रणोद्भवौ ग्रन्थी यापयेद् एवम् एव च । कार्यं मेदो-भवे ऽप्य् एतत् तप्तैः फलादिभिश् च तम् ॥ ५ ॥ ३०.५bv पाटयेद् एवम् एव च प्रमृद्यात् तिल-दिग्धेन च्छन्नं द्वि-गुण-वाससा । शस्त्रेण पाटयित्वा वा दहेन् मेदसि सूद्धृते ॥ ६ ॥ ३०.६av प्रमृज्यात् तिल-दिग्धेन ३०.६dv दहेन् मेदसि तूद्धृते सिरा-ग्रन्थौ नवे पेयं तैलं साहचरं तथा । उपनाहो ऽनिल-हरैर् वस्ति-कर्म सिरा-व्यधः ॥ ७ ॥ अर्बुदे ग्रन्थि-वत् कुर्यात् यथा-स्वं सु-तरां हितम् । श्लीपदे ऽनिल-जे विध्येत् स्निग्ध-स्विन्नोपनाहिते ॥ ८ ॥ अजा-शकृच्-छिग्रु-मूल-लाक्षा-सुरस-काञ्जिकैः ॥ ८.१+(१)अब् ॥ ३०.८.१+(१)ब्व् -लाक्षा-रस-स-काञ्जिकैः ३०.८.१+(१)ब्व् -लवण-क्षार-काञ्जिकैः उपोदका-पत्त्र-पिण्ड्या छदैर् आच्छादितं घनम् । निवेश्य पट्टं बध्नीयाच् छाम्यत्य् एवं नवार्बुदम् ॥ ८.१+(२) ॥ ३०.८.१+(२)अव् उपोदकार्क-पिण्याक- ३०.८.१+(२)ब्व् -च्छदैर् आच्छादितं घनम् जीर्णे चार्क-च्छद-सुधा-सामुद्र-गुड-काञ्जिकैः । प्रच्छाने पिण्डिका बद्धा ग्रन्थ्य्-अर्बुद-विलायनी ॥ ८.१+(३) ॥ ३०.८.१+(३)अव् जीर्णार्द्रार्क-च्छद-सुधा- ३०.८.१+(३)ब्व् -सामुद्रं तुल्यकाम्बुभिः ३०.८.१+(३)च्व् प्रच्छन्ने पिटिकां बद्ध्वा ३०.८.१+(३)च्व् प्रच्छानैर् पिण्डिकां बद्ध्वा ३०.८.१+(३)द्व् ग्रन्थ्य्-अर्बुद-विलायनम् सिराम् उपरि गुल्फस्य द्व्य्-अङ्गुले पाययेच् च तम् । मासम् एरण्ड-जं तैलं गो-मूत्रेण समन्वितम् ॥ ९ ॥ जीर्णे जीर्णान्नम् अश्नीयाच् छुण्ठी-शृत-पयो-ऽन्वितम् । त्रैवृतं वा पिबेद् एवम् अ-शान्ताव् अग्निना दहेत् ॥ १० ॥ गुल्फस्याधः सिरा-मोक्षः पैत्ते सर्वं च पित्त-जित् । सिराम् अङ्गुष्ठके विद्ध्वा कफ-जे शीलयेद् यवान् ॥ ११ ॥ स-क्षौद्राणि कषायाणि वर्धमानास् तथाभयाः । लिम्पेत् सर्षप-वार्ताकी-मूलाभ्यां धन्वयाथ-वा ॥ १२ ॥ ३०.१२dv -मूलाभ्यां धान्ययाथ-वा ऊर्ध्वाधः-शोधनं पेयम् अपच्यां साधितं घृतम् । दन्ती-द्रवन्ती-त्रिवृता-जालिनी-देवदालिभिः ॥ १३ ॥ शीलयेत् कफ-मेदो-घ्नं धूम-गण्डूष-नावनम् । सिरयापहरेद् रक्तं पिबेन् मूत्रेण तार्क्ष्य-जम् ॥ १४ ॥ पलम् अर्ध-पलं वापि कर्षं वाप्य् उष्ण-वारिणा । काञ्चनार-त्वचं पीत्वा गण्ड-मालां व्यपोहति ॥ १४+(१) ॥ ३०.१४+(१)ब्व् कर्षं वोष्णेन वारिणा ग्रन्थीन् अ-पक्वान् आलिम्पेन् नाकुली-पटु-नागरैः । स्विन्नान् लवण-पोटल्या कठिनान् अनु मर्दयेत् ॥ १५ ॥ शमी-मूलक-शिग्रूणां बीजैः स-यव-सर्षपैः । लेपः पिष्टो ण्म्ल-तक्रेण ग्रन्थि-गण्ड-विलायनः ॥ १६ ॥ ३०.१६av शमी-मूलक-शिग्रूत्थ- ३०.१६av शमी-मूलक-शिग्रूमा- ३०.१६bv -बीजः स-यव-सर्षपैः ३०.१६bv -बीजैः स-यव-सर्षपैः क्षुण्णानि निम्ब-पत्त्राणि कॢप्तैर् भल्लातकैः सह । शराव-संपुटे दग्ध्वा सार्धं सिद्धार्थकैः समैः ॥ १६+(१) ॥ ३०.१६+(१)अव् जीर्णानि निम्ब-पत्त्राणि ३०.१६+(१)ब्व् क्लिन्नैर् भल्लातकैः सह ३०.१६+(१)ब्व् क्षिप्रैर् भल्लातकैः सह एतच् छागाम्बुना पिष्टं गण्ड-माला-प्रलेपनम् ॥ १६+(२)अब् ॥ ३०.१६+(२)ब्व् गण्ड-माला-विलेपनम् पाकोन्-मुखान् स्रुतास्रस्य पित्त-श्लेष्म-हरैर् जयेत् । अ-पक्वान् एवो वोद्धृत्य क्षाराग्निभ्याम् उपाचरेत् ॥ १७ ॥ काकादनी-लाङ्गलिका-नहिकोत्तुण्डिकी-फलैः । जीमूत-बीज-कर्कोटी-विशाला-कृतवेधनैः ॥ १८ ॥ ३०.१८bv -नलिकोत्तुण्डिकी-फलैः ३०.१८bv -नलिकोत्तुण्डकी-फलैः ३०.१८bv -नहिकोत्तैण्डुकी-फलैः पाठान्वितैः पलार्धांशैर् विष-कर्ष-युतैः पचेत् । प्रस्थं करञ्ज-तैलस्य निर्गुण्डी-स्व-रसाढके ॥ १९ ॥ ३०.१९av पथ्यान्वितैः पलार्धांशैर् अनेन माला गण्डानां चिर-जा पूय-वाहिनी । सिध्यत्य् अ-साध्य-कल्पापि पानाभ्यञ्जन-नावनैः ॥ २० ॥ तैलं लाङ्गलिकी-कन्द-कल्क-पादं चतुर्-गुणे । निर्गुण्डी-स्व-रसे पक्वं नस्याद्यैर् अपची-प्रणुत् ॥ २१ ॥ ३०.२१bv -कल्क-पादे चतुर्-गुणे भद्रश्री-दारु-मरिच-द्वि-हरिद्रा-त्रिवृद्-घनैः । मनःशिलाल-नलद-विशाला-करवीरकैः ॥ २२ ॥ ३०.२२अच् भद्र-श्रीदारु-मरिच- ३०.२२cv मनःशिलाल-मदन- गो-मूत्र-पिष्टैः पलिकैर् विषस्यार्ध-पलेन च । ब्राह्मी-रसार्क-ज-क्षीर-गो-शकृद्-रस-संयुतम् ॥ २३ ॥ प्रस्थं सर्षप-तैलस्य सिद्धम् आशु व्यपोहति । पानाद्यैः शीलितं कुष्ठ-दुष्ट-नाडी-व्रणापचीः ॥ २४ ॥ ३०.२४cv पानाद्यैः शीलितं कुष्ठं ३०.२४dv दुष्ट-नाडी-व्रणापचीः वचा-हरीतकी-लाक्षा-कटु-रोहिणि-चन्दनैः । तैलं प्रसाधितं पीतं स-मूलाम् अपचीं जयेत् ॥ २५ ॥ शरपुङ्खोद्भवं मूलं पिष्टं तण्डुल-वारिणा । नस्याल् लेपाच् च दुष्टारुर्-अपची-विष-जन्तु-जित् ॥ २६ ॥ मूलैर् उत्तमकारण्याः पीलुपर्ण्याः सहाचरात् । स-लोध्राभय-यष्ट्य्-आह्व-शताह्वा-द्वीपि-दारुभिः ॥ २७ ॥ ३०.२७av मूलैर् उत्तमवारुण्याः ३०.२७av मूलैर् उत्तरवारुण्याः ३०.२७av मूलैर् उत्तरवारिण्याः तैलं क्षीर-समं सिद्धं नस्ये ऽभ्यङ्गे च पूजितम् । गो-ऽव्य्-अजाश्व-खुरा दग्धाः कटु-तैलेन लेपनम् ॥ २८ ॥ ३०.२८cv गो-गजाश्व-खुरा दग्धाः ऐङ्गुदेन तु कृष्णाहिर् वायसो वा स्वयं मृतः । इत्य् अ-शान्तौ गदस्यान्य-पार्श्व-जङ्घा-समाश्रितम् ॥ २९ ॥ ३०.२९cv इत्य् अ-शान्तौ गदे चान्य- ३०.२९dv -पार्श्वे जङ्घा-समाश्रितम् वस्तेर् ऊर्ध्वम् अधस्-ताद् वा मेदो हृत्वाग्निना दहेत् । स्थितस्योर्ध्वं पदं मित्वा तन्-मानेन च पार्ष्णितः ॥ ३० ॥ तत ऊर्ध्वं हरेद् ग्रन्थीन् इत्य् आह भग-वान् निमिः ॥ ३१अब् ॥ पार्ष्णिं प्रति द्वा-दश चाङ्गुलानि मुक्त्वेन्द्र-वस्तिं च गदान्य-पार्श्वे ॥ ३१च्द् ॥ विदार्य मत्स्याण्ड-निभानि मध्याज् जालानि कर्षेद् इति सुश्रुतोक्तिः ॥ ३१एf ॥ आ-गुल्फ-कर्णात् सु-मितस्य जन्तोस् तस्याष्ट-भागं खुडकाद् विभज्य । घ्राणार्जवे ऽधः सुर-राज-वस्तेर् भित्त्वाक्ष-मात्रं त्व् अपरे वदन्ति ॥ ३२ ॥ ३०.३२cv घोणार्जवे ऽधः सुर-राज-वस्तेर् ३०.३२dv भित्त्वाक्ष-मात्राम् अपरे वदन्ति उपनाह्यानिलान् नाडीं पाटितां साधु लेपयेत् । प्रत्यक्पुष्पी-फल-युतैस् तैलैः पिष्टैः स-सैन्धवैः ॥ ३३ ॥ पैत्तीं तु तिल-मञ्जिष्ठा-नागदन्ती-निशा-द्वयैः । श्लैष्मिकीं तिल-सौराष्ट्री-निकुम्भारिष्ट-सैन्धवैः ॥ ३४ ॥ शल्य-जां तिल-मध्व्-आज्यैर् लेपयेच् छिन्न-शोधिताम् । अ-शस्त्र-कृत्याम् एषिण्या भित्त्वान्ते सम्यग्-एषिताम् ॥ ३५ ॥ क्षार-पीतेन सूत्रेण बहु-शो दारयेद् गतिम् । व्रणेषु दुष्ट-सूक्ष्मास्य-गम्भीरादिषु साधनम् ॥ ३६ ॥ ३०.३६bv बहु-शो पूरयेद् गतिम् या वर्त्यो यानि तैलानि तन् नाडीष्व् अपि शस्यते । पिष्टं चञ्चु-फलं लेपान् नाडी-व्रण-हरं परम् ॥ ३७ ॥ घोण्टा-फल-त्वक् लवणं स-लाक्षं बूकस्य पत्त्रं वनिता-पयश् च । स्नुग्-अर्क-दुग्धान्वित एष कल्को वर्ती-कृतो हन्त्य् अ-चिरेण नाडीम् ॥ ३८ ॥ ३०.३८bv चुक्रस्य पत्त्रं वनिता-पयश् च ३०.३८bv वृषस्य पत्त्रं वनिता-पयश् च सामुद्र-सौवर्चल-सिन्धु-जन्म-सु-पक्व-घोण्टा-फल-वेश्म-धूमाः । आम्रात-गायत्रि-ज-पल्लवाश् च कटङ्कटेर्याव् अथ चेतकी च ॥ ३९ ॥ ३०.३९dv कटङ्कटेर्याव् अथ केतकी च ३०.३९dv कटङ्कटेर्याव् अथ दीनिका च कल्के ऽभ्यङ्गे चूर्णे वर्त्यां चैतेषु शील्यमानेषु । अ-गतिर् इव नश्यति गतिश् चपला चपलेषु भूतिर् इव ॥ ४० ॥ ३०.४०bv वर्त्यां चैतेषु सेव्यमानेषु अध्याय 31[सम्पाद्यताम्] स्निग्धा स-वर्णा ग्रथिता नी-रुजा मुद्ग-संनिभा । पिटिका कफ-वाताभ्यां बालानाम् अजगल्लिका ॥ १ ॥ ३१.१av स्निग्धाः स-वर्णा ग्रथिता ३१.१cv पिटिकाः कफ-वाताभ्यां ३१.१dv नी-रुजा मुद्ग-संमिता ३१.१dv नी-रुजा मुद्ग-संनिभाः यव-प्रख्या यव-प्रख्या ताभ्यां मांसाश्रिता घना । अ-वक्त्रा चालजी वृत्ता स्तोक-पूया घनोन्नता ॥ २ ॥ ३१.२av यव-प्रख्या यवाकारा ३१.२cv अ-वक्त्राश् चालजी-वृत्ताः ३१.२dv स्तोक-पूया घनोन्नताः ग्रन्थयः पञ्च वा षड् वा कच्छपी कच्छपोन्नताः । कर्णस्योर्ध्वं समन्ताद् वा पिटिका कठिनोग्र-रुक् ॥ ३ ॥ ३१.३bv कच्छपी कच्छपोन्नता शालूकाभा पनसिका शोफस् त्व् अल्प-रुजः स्थिरः । हनु-संधि-समुद्भूतस् ताभ्यां पाषाण-गर्दभः ॥ ४ ॥ शाल्मली-कण्टकाकाराः पिटिकाः स-रुजो घनाः । मेदो-गर्भा मुखे यूनां ताभ्यां च मुख-दूषिकाः ॥ ५ ॥ ३१.५dv ताभ्यां च मुख-दूषकाः ते पद्म-कण्टका ज्ञेया यैः पद्मम् इव कण्टकैः । चीयते नी-रुजैः श्वेतैः शरीरं कफ-वात-जैः ॥ ६ ॥ पित्तेन पिटिका वृत्ता पक्वोदुम्बर-संनिभा । महा-दाह-ज्वर-करी विवृता विवृतानना ॥ ७ ॥ गात्रेष्व् अन्तश् च वक्त्रस्य दाह-ज्वर-रुजान्विताः । मसूर-मात्रास् तद्-वर्णास् तत्-संज्ञाः पिटिका घनाः ॥ ८ ॥ ततः कष्ट-तराः स्फोटा विस्फोटाख्या महा-रुजाः । या पद्म-कर्णिकाकारा पिटिका पिटिकाचिता ॥ ९ ॥ सा विद्धा वात-पित्ताभ्यां ताभ्याम् एव च गर्दभी । मण्डला विपुलोत्सन्ना स-राग-पिटिकाचिता ॥ १० ॥ कक्षेति कक्षासन्नेषु प्रायो देशेषु सानिलात् । पित्ताद् भवन्ति पिटिकाः सूक्ष्मा लाजोपमा घनाः ॥ ११ ॥ ३१.११dv सूक्ष्मा जालोपमा घनाः तादृशी महती त्व् एका गन्ध-नामेति कीर्तिता । घर्म-स्वेद-परीते ऽङ्गे पिटिकाः स-रुजो घनाः ॥ १२ ॥ राजीका-वर्ण-संस्थान-प्रमाणा राजिकाह्वयाः । दोषैः पित्तोल्बणैर् मन्दैर् विसर्पति विसर्प-वत् ॥ १३ ॥ शोफो ऽ-पाकस् तनुस् ताम्रो ज्वर-कृज् जाल-गर्दभः । मलैः पित्तोल्बणैः स्फोटा ज्वरिणो मांस-दारणाः ॥ १४ ॥ ३१.१४dv ज्वरिणो मांस-दारुणाः ३१.१४dv ज्वरिणो मांस-दारिणः कक्षा-भागेषु जायन्ते ये ऽग्न्य्-आभाः साग्नि-रोहिणी । पञ्चाहात् सप्त-रात्राद् वा पक्षाद् वा हन्ति जीवितम् ॥ १५ ॥ त्रि-लिङ्गा पिटिका वृत्ता जत्रूर्ध्वम् इरिवेल्लिका । विदारी-कन्द-कठिना विदारी कक्ष-वङ्क्षणे ॥ १६ ॥ मेदो-ऽनिल-कफैर् ग्रन्थिः स्नायु-मांस-सिराश्रयैः । भिन्नो वसाज्य-मध्व्-आभं स्रवेत् तत्रोल्बणो ऽनिलः ॥ १७ ॥ मांसं विशोष्य ग्रथितां शर्करां उपपादयेत् । दुर्-गन्धं रुधिरं क्लिन्नं नाना-वर्णं ततो मलाः ॥ १८ ॥ ३१.१८cv दुर्-गन्धि रुधिरं क्लिन्नं तां स्रावयन्ति निचितां विद्यात् तच् छर्करार्बुदम् । पाणि-पाद-तले संधौ जत्रूर्ध्वं वोपचीयते ॥ १९ ॥ ३१.१९av तां स्रावयन्ति निचिता ३१.१९dv जत्रूर्ध्वं चोपचीयते वल्मीक-वच् छनैर् ग्रन्थिस् तद्-वद् बह्व्-अणुभिर् मुखैः । रुग्-दाह-कण्डू-क्लेदाढ्यैर् वल्मीको ऽसौ समस्त-जः ॥ २० ॥ ३१.२०cv रुग्-दाह-कण्डू-क्लेदाढ्यो शर्करोन्मथिते पादे क्षते वा कण्टकादिभिः । ग्रन्थिः कील-वद् उत्सन्नो जायते कदरं तु तत् ॥ २१ ॥ वेग-संधारणाद् वायुर् अपानो ऽपान-संश्रयम् । अणू-करोति बाह्यान्तर्-मार्गम् अस्य ततः शकृत् ॥ २२ ॥ ३१.२२bv अपानो ऽपान-संश्रयः कृच्छ्रान् निर्गच्छति व्याधिर् अयं रुद्ध-गुदो मतः । कुर्यात् पित्तानिलं पाकं नख-मांसे स-रुग्-ज्वरम् ॥ २३ ॥ चिप्यम् अ-क्षत-रोगं च विद्याद् उप-नखं च तम् । कृष्णो ऽभिघाताद् रूक्षश् च खरश् च कु-नखो नखः ॥ २४ ॥ ३१.२४bv विद्याद् उप-नखं च तत् दुष्ट-कर्दम-संस्पर्शात् कण्डू-क्लेदान्वितान्तराः । अङ्गुल्यो ऽलसम् इत्य् आहुस् तिलाभांस् तिल-कालकान् ॥ २५ ॥ कृष्णान् अ-वेदनांस् त्वक्-स्थान् माषांस् तान् एव चोन्नतान् । मषेभ्यस् तून्नत-तरांश् चर्म-कीलान् सितासितान् ॥ २६ ॥ तथा-विधो जतु-मणिः सह-जो लोहितस् तु सः । कृष्णं सितं वा सह-जं मण्डलं लाञ्छनं समम् ॥ २७ ॥ ३१.२७bv स-रुजो लोहितस् तु सः शोक-क्रोधादि-कुपिताद् वात-पित्तान् मुखे तनु । श्यामलं मण्डलं व्यङ्गं वक्त्राद् अन्य-त्र नीलिका ॥ २८ ॥ परुषं परुष-स्पर्शं व्यङ्गं श्यावं च मारुतात् । पित्तात् ताम्रान्तम् आ-नीलं श्वेतान्तं कण्डु-मत् कफात् ॥ २९ ॥ ३१.२९cv पित्तात् ताम्रं तथा नीलं ३१.२९dv श्वेताभं कण्डु-मत् कफात् रक्ताद् रक्तान्तम् आ-ताम्रं सौषं चिमिचिमायते । वायुनोदीरितः श्लेष्मा त्वचं प्राप्य विशुष्यति ॥ ३० ॥ ३१.३०bv मुखं चिमिचिमायते ततस् त्वग् जायते पाण्दुः क्रमेण च वि-चेतना । अल्प-कण्डूर् अ-विक्लेदा सा प्रसुप्तिः प्रसुप्तितः ॥ ३१ ॥ ३१.३१cv अल्प-कण्डूर् अप-क्लेदा अ-सम्यग्-वमनोदीर्ण-पित्त-श्लेष्मान्न-निग्रहैः । मण्डलान्य् अति-कण्डूनि राग-वन्ति बहूनि च ॥ ३२ ॥ उत्कोठः सो ऽनुबद्धस् तु कोठ इत्य् अभिधीयते । प्रोक्ताः षट्-त्रिंशद् इत्य् एते क्षुद्र-रोगा विभाग-शः ॥ ३३ ॥ ३१.३३av उत्कोठः सो ऽनुबन्धस् तु यान् अ-विज्ञाय मुह्येत चिकित्सायां चिकित्सकः ॥ ३३+(१)अब् ॥ अध्याय 32[सम्पाद्यताम्] विस्रावयेज् जलौकोभिर् अ-पक्वाम् अजगल्लिकाम् । स्वेदयित्वा यव-प्रख्यां विलयाय प्रलेपयेत् ॥ १ ॥ दारु-कुष्ठ-मनोह्वालैर् इत्य् आ-पाषाण-गर्दभात् । विधिस् तांश् चाचरेत् पक्वान् व्रण-वत् साजगल्लिकान् ॥ २ ॥ लोध्र-कुस्तुम्बुरु-वचाः प्रलेपो मुख-दूषिके । वट-पल्लव-युक्ता वा नारिकेलोत्थ-शुक्तयः ॥ ३ ॥ ३२.३av लोध्र-कुस्तुम्बुरु-वचा- ३२.३bv -प्रलेपो मुख-दूषिके अ-शान्तौ वमनं नस्यं ललाटे च सिरा-व्यधः । निम्बाम्बु-वान्तो निम्बाम्बु-साधितं पद्म-कण्टके ॥ ४ ॥ पिबेत् क्षौद्रान्वितं सर्पिर् निम्बारग्वध-लेपनम् ॥ ५अब् ॥ ३२.५bv निम्बारग्वध-लेपनः विवृतादींस् तु जालान्तांश् चिकित्सेत् सेरिवेल्लिकान् ॥ ५च्द् ॥ ३२.५dv चिकित्सेद् इरिवेल्लिकाम् पित्त-विसर्प-वत् तद्-वत् प्रत्याख्यायाग्नि-रोहिणीम् ॥ ५एf ॥ विलङ्घनं रक्त-विमोक्षणं च विरूक्षणं काय-विशोधनं च । धात्री-प्रयोगाञ् छिशिर-प्रदेहान् कुर्यात् सदा जालक-गर्दभस्य ॥ ६ ॥ ३२.६bv विरूक्षणं काय-विरेचनं च ३२.६cv धात्री-प्रदेहाञ् छिशिर-प्रयोगान् विदारिकां हृते रक्ते श्लेष्म-ग्रन्थि-वद् आचरेत् । मेदो-ऽर्बुद-क्रियां कुर्यात् सु-तरां शर्करार्बुदे ॥ ७ ॥ प्रवृद्धं सु-बहु-च्छिद्रं स-शोफं मर्मणि स्थितम् । वल्मीकं हस्त-पादे च वर्जयेद् इतरत् पुनः ॥ ८ ॥ ३२.८dv वर्जयेद् इतरं पुनः शुद्धस्यास्रे हृते लिम्पेत् स-पट्व्-आरेवतामृतैः । श्यामा-कुलत्थिका-मूल-दन्ती-पलल-सक्तुभिः ॥ ९ ॥ ३२.९bv स-पट्व्-आरग्वधामृतैः पक्वे तु दुष्ट-मांसानि गतीः सर्वाश् च शोधयेत् । शस्त्रेण सम्यग् अनु च क्षारेण ज्वलनेन वा ॥ १० ॥ शस्त्रेणोत्कृत्य निः-शेषं स्नेहेन कदरं दहेत् । निरुद्ध-मणि-वत् कार्यं रुद्ध-पायोश् चिकित्सितम् ॥ ११ ॥ ३२.११av शस्त्रेणोद्धृत्य निः-शेषं चिप्यं शुद्ध्या जितोष्माणं साधयेच् छस्त्र-कर्मणा । दुष्टं कु-नखम् अप्य् एवं चरणाव् अलसे पुनः ॥ १२ ॥ धान्याम्ल-सिक्तौ कासीस-पटोली-रोचना-तिलैः । स-निम्ब-पत्त्रैर् आलिम्पेद् दहेत् तु तिल-कालकान् ॥ १३ ॥ मषांश् च सूर्य-कान्तेन क्षारेण यदि वाग्निना । तद्-वद् उत्कृत्य शस्त्रेण चर्म-कील-जतू-मणी ॥ १४ ॥ लाञ्छनादि-त्रये कुर्याद् यथासन्नं सिरा-व्यधम् । लेपयेत् क्षीर-पिष्टैश् च क्षीरि-वृक्ष-त्वग्-अङ्कुरैः ॥ १५ ॥ ३२.१५av न्यच्छादि-त्रितये कुर्याद् व्यङ्गेषु चार्जुन-त्वग् वा मञ्जिष्ठा वा स-माक्षिका । लेपः स-नव-नीता वा श्वेताश्व-खुर-जा मषी ॥ १६ ॥ ३२.१६av व्यङ्गेषु वार्जुन-त्वग् वा रक्त-चन्दन-मञ्जिष्ठा-कुष्ठ-लोध्र-प्रियङ्गवः । वटाङ्कुरा मसूराश् च व्यङ्ग-घ्ना मुख-कान्ति-दाः ॥ १७ ॥ द्वे जीरके कृष्ण-तिलाः सर्षपाः पयसा सह । पिष्टाः कुर्वन्ति वक्त्रेन्दुम् अपास्त-व्यङ्ग-लाञ्छनम् ॥ १८ ॥ क्षीर-पिष्टा घृत-क्षौद्र-युक्ता वा भृष्ट-निस्-तुषाः । मसूराः क्षीर-पिष्टा वा तीक्ष्णाः शाल्मलि-कण्टकाः ॥ १९ ॥ स-गुडः कोल-मज्जा वा शशासृक्-क्षौद्र-कल्कितः । सप्ताहं मातुलुङ्ग-स्थं कुष्ठं वा मधुनान्वितम् ॥ २० ॥ ३२.२०dv कुष्ठं वा मधुकान्वितम् पिष्टा वा छाग-पयसा स-क्षौद्रा मौसली जटा । गोर् अस्थि मुसली-मूल-युक्तं वा साज्य-माक्षिकम् ॥ २१ ॥ जम्ब्व्-आम्र-पल्लवा मस्तु हरिद्रे द्वे नवो गुडः । लेपः स-वर्ण-कृत् पिष्टं स्व-रसेन च तिन्दुकम् ॥ २२ ॥ उत्पलम् उत्पल-कुष्ठं प्रियङ्गु-कालीयकं बदर-मज्जा । इदम् उद्वर्तनम् आस्यं करोति शतपत्त्र-संकाशम् ॥ २३ ॥ ३२.२३av उत्पल-पत्त्रं तगरं ३२.२३dv करोति शतपत्त्रकाकारम् एभिर् एवौषधैः पिष्टैर् मुखाभ्यङ्गाय साधयेत् । यथा-दोषर्तुकान् स्नेहान् मधुक-क्वाथ-संयुतैः ॥ २४ ॥ यवान् सर्ज-रसं लोध्रम् उशीरं मदनं मधु । घृतं गुडं च गो-मूत्रे पचेद् आ-दर्वि-लेपनात् ॥ २५ ॥ ३२.२५bv उशीरं चन्दनं मधु तद् अभ्यङ्गान् निहन्त्य् आशु नीलिका-व्यङ्ग-दूषिकान् । मुखं करोति पद्माभं पादौ पद्म-दलोपमौ ॥ २६ ॥ ३२.२६bv नीलिका-व्यङ्ग-दूषकान् कुङ्कुमोशीर-कालीय-लाक्षा-यष्ट्य्-आह्व-चन्दनम् । न्यग्रोध-पादांस् तरुणान् पद्मकं पद्म-केसरम् ॥ २७ ॥ स-नीलोत्पल-मञ्जिष्ठं पालिकं सलिलाढके । पक्त्वा पादावशेषेण तेन पिष्टैश् च कार्षिकैः ॥ २८ ॥ लाक्षा-पत्तङ्ग-मञ्जिष्ठा-यष्टीमधुक-कुङ्कुमैः । अजा-क्षीरं द्वि-गुणितं तैलस्य कुडवं पचेत् ॥ २९ ॥ ३२.२९cv अजा-क्षीर-द्वि-गुणितं नीलिका-पलित-व्यङ्ग-वली-तिलक-दूषिकान् । हन्ति तन् नस्यम् अभ्यस्तं मुखोपचय-वर्ण-कृत् ॥ ३० ॥ मञ्जिष्ठा शबरोद्भवस् तुबरिका लाक्षा हरिद्रा-द्वयं ॥ ३१अ ॥ नेपाली हरिताल-कुङ्कुम-गदा गो-रोचना गैरिकम् ॥ ३१ब् ॥ ३२.३१bv नेपाली हरिताल-कुङ्कुम-गदं गो-रोचना गैरिकम् पत्त्रं पाण्डु वटस्य चन्दन-युगं कालीयकं पारदं ॥ ३१च् ॥ पत्तङ्गं कनक-त्वचं कमल-जं बीजं तथा केसरम् ॥ ३१द् ॥ सिक्थं तुत्थं पद्मकाद्यो वसाज्यं मज्जा क्षीरं क्षीरि-वृक्षाम्बु चाग्नौ । सिद्धं सिद्धं व्यङ्ग-नील्य्-आदि-नाशे वक्त्रे छायाम् ऐन्दवीं चाशु धत्ते ॥ ३२ ॥ मार्कव-स्व-रस-क्षीर-तोयानीष्टानि नावने । प्रसुप्तौ वात-कुष्ठोक्तं कुर्याद् दाहं च वह्निना ॥ ३३ ॥ ३२.३३bv -तोय-पिष्टानि नावने उत्कोठे कफ-पित्तोक्तं कोठे सर्वं च कौष्ठिकम् ॥ ३३ऊ̆अब् ॥ अध्याय 33[सम्पाद्यताम्] स्त्री-व्यवाय-निवृत्तस्य सहसा भजतो ऽथ-वा । दोषाध्युषित-संकीर्ण-मलिनाणु-रजः-पथाम् ॥ १ ॥ ३३.१av स्त्रीं व्यवाय-निवृत्तस्य अन्य-योनिम् अन्-इच्छन्तीम् अ-गम्यां नव-सूतिकाम् । दूषितं स्पृशतस् तोयं रतान्तेष्व् अपि नैव वा ॥ २ ॥ विवर्धयिषया तीक्ष्णान् प्रलेपादीन् प्रयच्छतः । मुष्टि-दन्त-नखोत्पीडा-विष-वच्-छूक-पातनैः ॥ ३ ॥ ३३.३dv -विष-वल्-लूक-पातनैः वेग-निग्रह-दीर्घाति-खर-स्पर्श-विघट्टनैः । दोषा दुष्टा गता गुह्यं त्रयो-विंशतिम् आमयान् ॥ ४ ॥ ३३.४bv -खर-स्पर्शादि-घट्टनैः ३३.४bv -खर-शष्पादि-घट्टनैः जनयन्त्य् उपदंशादीन् उपदंशो ऽत्र पञ्च-धा । पृथग् दोषैः स-रुधिरैः समस्तैश् चात्र मारुतात् ॥ ५ ॥ ३३.५av जनयन्त्य् अवदंशादीन् ३३.५bv अवदंशो ऽत्र पञ्च-धा मेढ्रे शोफो रुजश् चित्राः स्तम्भस् त्वक्-परिपोटनम् । पक्वोदुम्बर-संकाशः पित्तेन श्वयथुर् ज्वरः ॥ ६ ॥ ३३.६av मेढ्र-शोफो रुजश् चित्राः श्लेष्मणा कठिनः स्निग्धः कण्डू-माञ् छीतलो गुरुः । शोणितेनासित-स्फोट-संभवो ऽस्र-स्रुतिर् ज्वरः ॥ ७ ॥ सर्व-जे सर्व-लिङ्ग-त्वं श्वयथुर् मुष्कयोर् अपि । तीव्रा रुग् आशु-पचनं दरणं कृमि-संभवः ॥ ८ ॥ ३३.८dv दारणं कृमि-संभवः याप्यो रक्तोद्भवस् तेषां मृत्यवे संनिपात-जः । जायन्ते कुपितैर् दोषैर् गुह्यासृक्-पिशिताश्रयैः ॥ ९ ॥ अन्तर् बहिर् वा मेढ्रस्य कण्डूला मांस-कीलकाः । पिच्छिलास्र-स्रवा योनौ तद्-वच् च च्छत्त्र-संनिभाः ॥ १० ॥ ते ऽर्शांस्य् उपेक्षया घ्नन्ति मेढ्र-पुंस्-त्वं भगार्तवं । गुह्यस्य बहिर् अन्तर् वा पिटिकाः कफ-रक्त-जाः ॥ ११ ॥ ३३.११bv मेढ्र-पुंस्-त्व-भगार्तवं ३३.११bv मेढ्रं पुंसो भगार्तवं सर्षपा-मान-संस्थाना घनाः सर्षपिकाः स्मृताः । पिटिका बहवो दीर्घा दीर्यन्ते मध्यतश् च याः ॥ १२ ॥ सो ऽवमन्थः कफासृग्भ्यां वेदना-रोम-हर्ष-वान् । कुम्भीका रक्त-पित्तोत्था जाम्बवास्थि-निभाशु-जा ॥ १३ ॥ ३३.१३dv जाम्बवास्थि-निभा-शुभा अलजीं मेह-वद् विद्याद् उत्तमां पित्त-रक्त-जाम् । पिटिकां माष-मुद्गाभां पिटिका पिटिकाचिता ॥ १४ ॥ ३३.१४bv उत्तमां रक्त-पित्त-जाम् कर्णिका पुष्करस्येव ज्ञेया पुष्करिकेति सा । पाणिभ्यां भृश-संव्यूढे संव्यूढ-पिटिका भवेत् ॥ १५ ॥ मृदितं मृदितं वस्त्र-संरब्धं वात-कोपतः । विषमा कठिना भुग्ना वायुनाष्ठीलिका स्मृता ॥ १६ ॥ ३३.१६av मृदितं मृदितं यत् तु ३३.१६av मृदितं मृदितं वस्तु ३३.१६bv संरब्धं वात-कोपतः विमर्दनादि-दुष्टेन वायुना चर्म मेढ्र-जम् । निवर्तते स-रुग्-दाहं क्व-चित् पाकं च गच्छति ॥ १७ ॥ ३३.१७dv क्व-चित् पाकं न गच्छति पिण्डितं ग्रन्थितं चर्म तत् प्रलम्बम् अधो मणेः । निवृत्त-संज्ञं स-कफं कण्डू-काठिन्य-वत् तु तत् ॥ १८ ॥ ३३.१८av पिण्डितं ग्रन्थितं तच् च ३३.१८bv विप्रलम्बम् अधो मणेः ३३.१८bv प्रविलम्बम् अधो मणेः दुर्-ऊढं स्फुटितं चर्म निर्दिष्टम् अवपाटिका । वातेन दूषितं चर्म मणौ सक्तं रुणद्धि चेत् ॥ १९ ॥ ३३.१९av दुः-सहं स्फुटितं चर्म ३३.१९bv मणौ सक्तं रुणद्धि तत् स्रोतो मूत्रं ततो ऽभ्येति मन्द-धारम् अ-वेदनम् । मणेर् विकाश-रोधश् च स निरुद्ध-मणिर् गदः ॥ २० ॥ लिङ्गं शूकैर् इवापूर्णं ग्रथिताख्यं कफोद्भवम् । शूक-दूषित-रक्तोत्था स्पर्श-हानिस् तद्-आह्वया ॥ २१ ॥ छिद्रैर् अणु-मुखैर् यत् तु मेहनं सर्वतश् चितम् । वात-शोणित-कोपेन तं विद्याच् छत-पोनकम् ॥ २२ ॥ पित्तासृग्भ्यां त्वचः पाकस् त्वक्-पाको ज्वर-दाह-वान् । मांस्-पाकः सर्व-जः सर्व-वेदनो मांस-शातनः ॥ २३ ॥ स-रागैर् असितैः स्फोटैः पिटिकाभिश् च पीडितम् । मेहनं वेदना चोग्रा तं विद्याद् असृग्-अर्बुदम् ॥ २४ ॥ मांसार्बुदं प्राग् उदितं विद्रधिश् च त्रि-दोष-जः । कृष्णानि भूत्वा मांसानि विशीर्यन्ते समन्ततः ॥ २५ ॥ पक्वानि संनिपातेन तान् विद्यात् तिल-कालकान् । मांसोत्थम् अर्बुदं पाकं विद्रधिं तिल-कालकान् ॥ २६ ॥ चतुरो वर्जयेद् एषां शेषाञ् छीघ्रम् उपाचरेत् । विंशतिर् व्यापदो योनेर् जायन्ते दुष्ट-भोजनात् ॥ २७ ॥ विषम-स्थाङ्ग-शयन-भृश-मैथुन-सेवनैः । दुष्टार्तवाद् अपद्रवैर् बीज-दोषेण दैवतः ॥ २८ ॥ ३३.२८cv दुष्टार्तवाद् उपद्रवैर् योनौ क्रुद्धो ऽनिलः कुर्याद् रुक्-तोदायाम-सुप्त-ताः । पिपीलिका-सृप्तिम् इव स्तम्भं कर्कश-तां स्वनम् ॥ २९ ॥ ३३.२९cv पिपीलिका-गतिम् इव फेनिलारुण-कृष्णाल्प-तनु-रूक्षार्तव-स्रुतिम् । स्रंसं वङ्क्षण-पार्श्वादौ व्यथां गुल्मं क्रमेण च ॥ ३० ॥ ३३.३०cv ऊरु-वङ्क्षण-पार्श्वादौ ३३.३०cv भृशं वङ्क्षण-पार्श्वादौ तांस् तांश् च स्वान् गदान् व्यापद् वातिकी नाम सा स्मृता । सैवाति-चरणा शोफ-संयुक्ताति-व्यवायतः ॥ ३१ ॥ ३३.३१av तांस् तांश् च स्व-गदान् व्यापद् ३३.३१av तांस् तान् स्वांस् स्वान् गदान् व्यापद् मैथुनाद् अति-बालायाः पृष्ठ-जङ्घोरु-वङ्क्षणम् । रुजन् संदूषयेद् योनिं वायुः प्राक्-चरणेति सा ॥ ३२ ॥ वेगोदावर्तनाद् योनिं प्रपीडयति मारुतः । सा फेनिलं रजः कृच्छ्राद् उदावृत्तं विमुञ्चति ॥ ३३ ॥ ३३.३३av वेगेनावर्तनाद् योनिं ३३.३३dv उदावर्तं विमुञ्चति ३३.३३dv उदावर्त्य विमुञ्चति इयं व्यापद् उदावृत्ता जात-घ्नी तु यदानिलः । जातं जातं सुतं हन्ति रौक्ष्याद् दुष्टार्तवोद्भवम् ॥ ३४ ॥ ३३.३४av इयं व्यापद् उदावर्ता अत्य्-आशिताया विषमं स्थितायाः सु-रते मरुत् । अन्नेनोत्पीडितो योनेः स्थितः स्रोतसि वक्रयेत् ॥ ३५ ॥ सास्थि-मांसं मुखं तीव्र-रुजम् अन्तर्-मुखीति सा । वातलाहार-सेविन्यां जनन्यां कुपितो ऽनिलः ॥ ३६ ॥ ३३.३६bv -रुजं वक्र-मुखीति सा स्त्रियो योनिम् अणु-द्वारां कुर्यात् सूची-मुखीति सा । वेग-रोधाद् ऋतौ वायुर् दुष्टो विण्-मूत्र-संग्रहम् ॥ ३७ ॥ करोति योनेः शोषं च शुष्काख्या साति-वेदना । षड्-अहात् सप्त-रात्राद् वा शुक्रं गर्भाशयान् मरुत् ॥ ३८ ॥ वमेत् स-रुङ् नी-रुजो वा यस्याः सा वामिनी मता । योनौ वातोपतप्तायां स्त्री-गर्भे बीज-दोषतः ॥ ३९ ॥ ३३.३९av वमेत् स-रुङ् नी-रुजो वा ह्य् ३३.३९bv यस्यां सा वामिनी मता ३३.३९bv अस्यां सा वामिनी मता नृ-द्वेषिण्य् अ-स्तनी च स्यात् षण्ढ-संज्ञान्-उपक्रमा । दुष्टो विष्टभ्य योन्य्-आस्यं गर्भ-कोष्ठं च मारुतः ॥ ४० ॥ कुरुते विवृतां स्रस्तां वातिकीम् इव दुःखिताम् । उत्सन्न-मांसां ताम् आहुर् महा-योनिं महा-रुजाम् ॥ ४१ ॥ यथा-स्वैर् दूषणैर् दुष्टं पित्तं योनिम् उपाश्रितम् । करोति दाह-पाकोषा-पूति-गन्धि-ज्वरान्विताम् ॥ ४२ ॥ ३३.४२dv -पूति-गन्ध-ज्वरान्विताम् ३३.४२dv -पूति-गन्धां ज्वरान्विताम् भृशोष्ण-भूरि-कुणप-नील-पीतासितार्तवाम् । सा व्यापत् पैत्तिकी रक्त-योन्य्-आख्यासृग्-अति-स्रुतेः ॥ ४३ ॥ कफो ऽभिष्यन्दिभिः क्रुद्धः कुर्याद् योनिम् अ-वेदनाम् । शीतलां कण्डुलां पाण्डु-पिच्छिलां तद्-विध-स्रुतिम् ॥ ४४ ॥ सा व्यापच् छ्लैष्मिकी वात-पित्ताभ्यां क्षीयते रजः । स-दाह-कार्श्य-वैवर्ण्यं यस्याः सा लोहित-क्षया ॥ ४५ ॥ ३३.४५dv यस्यां सा लोहित-क्षया पित्तलाया नृ-संवासे क्षवथूद्गार-धारणात् । पित्त-युक्तेन मरुता योनिर् भवति दूषिता ॥ ४६ ॥ शूना स्पर्शा-सहा सार्तिर् नील-पीतास्र-वाहिनी । वस्ति-कुक्षि-गुरु-त्वातीसारा-रोचक-कारिणी ॥ ४७ ॥ श्रोणि-वङ्क्षण-रुक्-तोद-ज्वर-कृत् सा परिप्लुता । वात-श्लेष्मामय-व्याप्ता श्वेत-पिच्छिल-वाहिनी ॥ ४८ ॥ उपप्लुता स्मृता योनिर् विप्लुताख्या त्व् अ-धावनात् । संजात-जन्तुः कण्डूला कण्ड्वा चाति-रति-प्रिया ॥ ४९ ॥ अ-काल-वाहनाद् वायुः श्लेष्म-रक्त-विमूर्छितः । कर्णिकां जनयेद् योनौ रजो-मार्ग-निरोधिनीम् ॥ ५० ॥ सा कर्णिनी त्रिभिर् दोषैर् योनि-गर्भाशयाश्रितैः । यथा-स्वोपद्रव-करैर् व्यापत् सा सांनिपातिकी ॥ ५१ ॥ इति योनि-गदा नारी यैः शुक्रं न प्रतीच्छति । ततो गर्भं न गृह्णाति रोगांश् चाप्नोति दारुणान् ॥ ५२ ॥ असृग्-दरार्शो-गुल्मादीन् आबाधांश् चानिलादिभिः ॥ ५२ऊ̆अब् ॥ ३३.५२ऊ̆ब्व् आबाधाश् चानिलादिभिः अध्याय 34[सम्पाद्यताम्] मेढ्र-मध्ये सिरां विध्येद् उपदंशे नवोत्थिते । शीतां कुर्यात् क्रियां शुद्धिं विरेकेण विशेषतः ॥ १ ॥ ३४.१bv अवदंशे नवोत्थिते तिल-कल्क-घृत-क्षौद्रैर् लेपः पक्वे तु पाटिते । जम्ब्व्-आम्र-सुमनो-नीप-श्वेत-काम्बोजिकाङ्कुरान् ॥ २ ॥ शल्लकी-बदरी-बिल्व-पलाश-तिनिशोद्भवाः । त्वचः क्षीरि-द्रुमाणां च त्रि-फलां च पचेज् जले ॥ ३ ॥ स क्वाथः क्षालनं तेन पक्वं तैलं च रोपणम् । तुत्थ-गैरिक-लोध्रैला-मनोह्वाल-रसाञ्जनैः ॥ ४ ॥ ३४.४av स क्वाथः क्षालने तेन हरेणु-पुष्प-कासीस-सौराष्ट्री-लवणोत्तमैः । लेपः क्षौद्र-द्रुतैः सूक्ष्मैर् उपदंश-व्रणापहः ॥ ५ ॥ ३४.५dv अवदंश-व्रणापहः कपाले त्रि-फला दग्धा स-घृता रोपणं परम् । सामान्यं साधनम् इदं प्रति-दोषं तु शोफ-वत् ॥ ६ ॥ न च याति यथा पाकं प्रयतेत तथा भृशम् । पक्वैः स्नायु-सिरा-मांसैः प्रायो नश्यति हि ध्वजः ॥ ७ ॥ अर्शसां छिन्न-दग्धानां क्रिया कार्योपदंश-वत् । सर्षपा लिखिताः सूक्ष्मैः कषायैर् अवचूर्णयेत् ॥ ८ ॥ ३४.८bv क्रिया कार्यावदंश-वत् ३४.८cv सर्षपां लिखितां सूक्ष्मैः तैर् एवाभ्यञ्जनं तैलं साधयेद् व्रण-रोपणम् । क्रियेयम् अवमन्थे ऽपि रक्तं स्राव्यं तथोभयोः ॥ ९ ॥ कुम्भीकायां हरेद् रक्तं पक्वायां शोधिते व्रणे । तिन्दुक-त्रि-फला-लोध्रैर् लेपस् तैलं च रोपणम् ॥ १० ॥ अलज्यां स्रुत-रक्तायाम् अयम् एव क्रिया-क्रमः । उत्तमाख्यां तु पिटिकां संछिद्य बडिशोद्धृताम् ॥ ११ ॥ कल्कैश् चूर्णैः कषायाणां क्षौद्र-युक्तैर् उपाचरेत् । क्रमः पित्त-विसर्पोक्तः पुष्कर-व्यूढयोर् हितः ॥ १२ ॥ त्वक्-पाके स्पर्श-हान्यां च सेचयेद् मृदितं पुनः । बला-तैलेन कोष्णेन मधुरैश् चोपनाहयेत् ॥ १३ ॥ ३४.१३av त्वक्-पाके स्पर्श-हान्यौ वा अष्ठीलिकां हृते रक्ते श्लेष्म-ग्रन्थि-वद् आचरेत् । निवृत्तं सर्पिषाभ्यज्य स्वेदयित्वोपनाहयेत् ॥ १४ ॥ त्रि-रात्रं पञ्च-रात्रं वा सु-स्निग्धैः शाल्वणादिभिः । स्वेदयित्वा ततो भूयः स्निग्धं चर्म समानयेत् ॥ १५ ॥ ३४.१५dv स्निग्धं चर्म समाहरेत् मणिं प्रपीड्य शनकैः प्रविष्टे चोपनाहनम् । मणौ पुनः पुनः स्निग्धं भोजनं चात्र शस्यते ॥ १६ ॥ अयम् एव प्रयोज्यः स्याद् अवपाट्याम् अपि क्रमः । नाडीम् उभयतो-द्वारां निरुद्धे जतुना सृताम् ॥ १७ ॥ ३४.१७dv निरुद्धे जतुना शृताम् ३४.१७dv निरुद्धे जतुना कृताम् स्नेहाक्तां स्रोतसि न्यस्य सिञ्चेत् स्नेहैश् चलापहैः । त्र्य्-अहात् त्र्य्-अहात् स्थूल-तरां न्यस्य नाडीं विवर्धयेत् ॥ १८ ॥ स्रोतो-द्वारम् अ-सिद्धौ तु विद्वान् शस्त्रेण पाटयेत् । सेवनीं वर्जयन् युञ्ज्यात् सद्यः-क्षत-विधिं ततः ॥ १९ ॥ ३४.१९av स्रोतो-द्वारम् अ-सिद्धौ वा ग्रन्थितं स्वेदितं नाड्या स्निग्धोष्णैर् उपनाहयेत् । लिम्पेत् कषायैः स-क्षौद्रैर् लिखित्वा शत-पोनकम् ॥ २० ॥ रक्त-विद्रधि-वत् कार्या चिकित्सा शोणितार्बुदे । व्रणोपचारं सर्वेषु यथावस्थं प्रयोजयेत् ॥ २१ ॥ योनि-व्यापत्सु भूयिष्ठं शस्यते कर्म वात-जित् । स्नेहन-स्वेद-वस्त्य्-आदि वात-जासु विशेषतः ॥ २२ ॥ न हि वाताद् ऋते योनिर् वनितानां प्रदुष्यति । अतो जित्वा तम् अन्यस्य कुर्याद् दोषस्य भेषजम् ॥ २३ ॥ ३४.२३cv अतो ऽ-जित्वा तम् अन्यच् च ३४.२३cv अतो ऽ-जित्वा तम् अन्यस्य ३४.२३dv न कुर्याद् दोष-भेषजम् पाययेत बला-तैलं मिश्रकं सु-कुमारकम् । स्निग्ध-स्विन्नां तथा योनिं दुः-स्थितां स्थापयेत् समाम् ॥ २४ ॥ ३४.२४av पाययेच् च बला-तैलं ३४.२४av पाययेत् तां बला-तैलं ३४.२४av पाययेद् वा बला-तैलं पाणिना नमयेज् जिह्मां संवृतां व्यधयेत् पुनः । प्रवेशयेन् निःसृतां च विवृतां परिवर्तयेत् ॥ २५ ॥ ३४.२५av पाणिना नामयेज् जिह्मां ३४.२५av पाणिनोन्नमयेज् जिह्मां ३४.२५bv संवृतां व्यासयेत् पुनः स्थानापवृत्ता योनिर् हि शल्य-भूता स्त्रियो मता । कर्मभिर् वमनाद्यैश् च मृदुभिर् योजयेत् स्त्रियम् ॥ २६ ॥ ३४.२६av स्थानापवर्ता योनिर् हि सर्वतः सु-विशुद्धायाः शेषं कर्म विधीयते । वस्त्य्-अभ्यङ्ग-परीषेक-प्रलेप-पिचु-धारणम् ॥ २७ ॥ ३४.२७av सर्वतस् तु विशुद्धायाः काश्मर्य-त्रि-फला-द्राक्षा-कासमर्द-निशा-द्वयैः । गुडूची-सैर्यकाभीरु-शुकनासा-पुनर्नवैः ॥ २८ ॥ ३४.२८cv गुडूची-गैरिकाभीरु- परूषकैश् च विपचेत् प्रस्थम् अक्ष-समैर् घृतात् । योनि-वात-विकार-घ्नं तत् पीतं गर्भ-दं परम् ॥ २९ ॥ ३४.२९av परूषकैश् च विपचेद् ३४.२९bv प्रस्थम् अक्ष-समैर् घृतम् ३४.२९bv अक्षैः प्रस्थ-समं घृतम् वचोपकुञ्चिकाजाजी-कृष्णा-वृषक-सैन्धवम् । अजमोदा-यव-क्षार-शर्करा-चित्रकान्वितम् ॥ ३० ॥ पिष्ट्वा प्रसन्नयालोड्य खादेत् तद् घृत-भर्जितम् । योनि-पार्श्वार्ति-हृद्-रोग-गुल्मार्शो-विनिवृत्तये ॥ ३१ ॥ ३४.३१dv -गुल्मार्शो-ऽर्ति-निवृत्तये वृषकं मातुलुङ्गस्य मूलानि मदयन्तिकाम् । पिबेन् मद्यैः स-लवणैस् तथा कृष्णोपकुञ्चिके ॥ ३२ ॥ ३४.३२av वृषस्य मातुलुङ्गस्य ३४.३२dv तथा कृष्णोपकुञ्चिका रास्ना-श्वदंष्ट्रा-वृषकैः शृतं शूल-हरं पयः । गुडूची-त्रि-फला-दन्ती-क्वाथैश् च परिषेचनम् ॥ ३३ ॥ नत-वार्ताकिनी-कुष्ठ-सैन्धवामरदारुभिः । तैलात् प्रसाधिताद् धार्यः पिचुर् योनौ रुजापहः ॥ ३४ ॥ पित्तलानां तु योनीनां सेकाभ्यङ्ग-पिचु-क्रियाः । शीताः पित्त-जितः कार्याः स्नेहनार्थं घृतानि च ॥ ३५ ॥ ३४.३५av पित्तलानां च योनीनां शतावरी-मूल-तुला-चतुष्कात् क्षुण्ण-पीडितात् । रसेन क्षीर-तुल्येन पाचयेत घृताढकम् ॥ ३६ ॥ जीवनीयैः शतावर्या मृद्वीकाभिः परूषकैः । पिष्टैः प्रियालैश् चाक्षांशैर् द्वि-बला-मधुकान्वितैः ॥ ३७ ॥ ३४.३७dv मधुकर्द्धि-बलान्वितैः सिद्ध-शीते तु मधुनः पिप्पल्याश् च पलाष्टकम् । शर्कराया दश-पलं क्षिपेल् लिह्यात् पिचुं ततः ॥ ३८ ॥ योन्य्-असृक्-शुक्र-दोष-घ्नं वृष्यं पुं-सवनं परम् । क्षतं क्षयम् असृक्-पित्तं कासं श्वासं हलीमकम् ॥ ३९ ॥ ३४.३९cv क्षत-क्षयम् असृक्-पित्तं कामलां वात-रुधिरं विसर्पं हृच्-छिरो-ग्रहम् । अपस्मारार्दितायाम-मदोन्मादांश् च नाशयेत् ॥ ४० ॥ ३४.४०cv अपस्मारार्दितायामान् ३४.४०dv मदोन्मादांश् च नाशयेत् एवम् एव पयः-सर्पिर् जीवनीयोपसाधितम् । गर्भ-दं पित्त-जानां च रोगाणां परमं हितम् ॥ ४१ ॥ बला-द्रोण-द्वय-क्वाथे घृत-तैलाढकं पचेत् । क्षीरे चतुर्-गुणे कृष्णा-काकनासा-सितान्वितैः ॥ ४२ ॥ जीवन्ती-क्षीर-काकोली-स्थिरा-वीरर्द्धि-जीवकैः । पयस्या-श्रावणी-मुद्ग-पीलु-माषाख्य-पर्णिभिः ॥ ४३ ॥ ३४.४३bv -स्थिरा-वीरर्द्धि-जीरकैः ३४.४३bv -स्थिरा-वीरा-द्वि-जीवकैः ३४.४३dv -पीलु-माषाखुकर्णिभिः वात-पित्तामयान् हत्वा पानाद् गर्भं दधाति तत् । रक्त-योन्याम् असृग्-वर्णैर् अनुबन्धम् अवेक्ष्य च ॥ ४४ ॥ ३४.४४bv पानाद् गर्भं ददाति तत् यथा-दोषोदयं युञ्ज्याद् रक्त-स्थापनम् औषधम् । पाठां जम्ब्व्-आम्रयोर् अस्थि शिलोद्भेदं रसाञ्जनम् ॥ ४५ ॥ मञ्जिष्ठागुरु-कट्फल-मुस्त-प्रियङ्गु-मिशि-कुष्ठैः । कट्वङ्ग-कुटज-शाबर-ककुभ-त्वङ्-मधुक-पद्मक-मधूकैः ॥ ४५.१+१ ॥ ३४.४५.१+१av मञ्जिष्ठा-मधु-कट्फल- कुङ्कुम-बिल्वातिविषा-माक्षीक-रसाञ्जनैः स-किञ्जल्कैः । पिष्टैर् घृतं विपक्वं द्वि-गुणाज-क्षीर-संयुक्तम् ॥ ४५.१+२ ॥ स्त्रीणाम् अपत्य-जननं योनि-रुजा-दोष-जित् सदा युञ्ज्यात् । उत्तर-वस्तिषु सर्पिर् योज्यं कल्याणकं नाम ॥ ४५.१+३ ॥ अम्बष्ठां शाल्मली-पिच्छां समङ्गां वत्सक-त्वचम् । बाह्लीक-बिल्वातिविषा-लोध्र-तोयद-गैरिकम् ॥ ४६ ॥ ३४.४६bv समङ्गां वत्सक-त्वचाम् शुण्ठी-मधूक-माचीक-रक्त-चन्दन-कट्फलम् । कट्वङ्ग-वत्सकानन्ता-धातकी-मधुकार्जुनम् ॥ ४७ ॥ ३४.४७av शुण्ठी-मधुक-माचीक- ३४.४७av शुण्ठी-मधुक-माध्वीक- ३४.४७av शुण्ठी-मधुक-मार्द्वीक- ३४.४७av शुण्ठी-मधुक-मार्द्वीका- ३४.४७av शुण्ठी-मधूक-मृद्वीका- ३४.४७dv -धातकी-मधुकाञ्जनम् पुष्ये गृहीत्वा संचूर्ण्य स-क्षौद्रं तण्डुलाम्भसा । पिबेद् अर्शःस्व् अतीसारे रक्तं यश् चोपवेश्यते ॥ ४८ ॥ ३४.४८bv स-क्षौद्रं तण्डुलाम्बुना दोषा जन्तु-कृता ये च बालानां तांश् च नाशयेत् । योनि-दोषं रजो-दोषं श्याव-श्वेतारुणासितम् ॥ ४९ ॥ ३४.४९av दोषा दन्त-कृता ये च चूर्णं पुष्यानुगं नाम हितम् आत्रेय-पूजितम् । योन्यां बलास-दुष्टायां सर्वं रूक्षोष्णम् औषधम् ॥ ५० ॥ धातक्य्-आमलकी-पत्त्र-स्रोतो-ज-मधुकोत्पलैः । जम्ब्व्-आम्र-सार-कासीस-लोध्र-कट्फल-तिन्दुकैः ॥ ५१ ॥ सौराष्ट्रिका-दाडिम-त्वग्-उदुम्बर-शलाटुभिः । अक्ष-मात्रैर् अजा-मूत्रे क्षीरे च द्वि-गुणे पचेत् ॥ ५२ ॥ तैल-प्रस्थं तद् अभ्यङ्ग-पिचु-वस्तिषु योजयेत् । तेन शूनोन्नता स्तब्धा पिच्छिला स्राविणी तथा ॥ ५३ ॥ ३४.५३cv शूनोत्तानोन्नता स्तब्धा विप्लुतोपप्लुता योनिः सिध्येत् स-स्फोट-शूलिनी । यवान्नम् अभयारिष्टं सीधु तैलं च शीलयेत् ॥ ५४ ॥ ३४.५४bv सिध्येत स्फोट-शूलिनी पिप्पल्य्-अयो-रजः-पथ्या-प्रयोगांश् च स-माक्षिकान् । कासीसं त्रि-फला काङ्क्षी साम्र-जम्ब्व्-अस्थि धातकी ॥ ५५ ॥ ३४.५५cv कासीसं त्रि-फला काच्छी पैच्छिल्ये क्षौद्र-संयुक्तश् चूर्णो वैशद्य-कारकः । पलाश-धातकी-जम्बू-समङ्गा-मोच-सर्ज-जः ॥ ५६ ॥ दुर्-गन्धे पिच्छिले क्लेदे स्तम्भनश् चूर्ण इष्यते । आरग्वधादि-वर्गस्य कषायः परिषेचनम् ॥ ५७ ॥ ३४.५७dv कषायः परिषेचने स्तब्धानां कर्कशानां च कार्यं मार्दव-कारकम् । धारणं वेसवारस्य कृशरा-पायसस्य च ॥ ५८ ॥ दुर्-गन्धानां कषायः स्यात् तैलं वा कल्क एव वा । चूर्णो वा सर्व-गन्धानां पूति-गन्धापकर्षणः ॥ ५९ ॥ ३४.५९dv पूति-गन्ध्य्-अपकर्षणः श्लेष्मलानां कटु-प्रायाः स-मूत्रा वस्तयो हिताः । पित्ते स-मधुक-क्षीरा वाते तैलाम्ल-संयुताः ॥ ६० ॥ संनिपात-समुत्थायाः कर्म साधारणं हितम् । एवं योनिषु शुद्धासु गर्भं विन्दन्ति योषितः ॥ ६१ ॥ ३४.६१av संनिपात-समुत्थायां ३४.६१dv गर्भो भवति योषिताम् चन्दनो नतयोशीर-तिक्ता-पद्मेभ-केसरैः । कुटज-त्वक्-फलं मुस्तं जम्ब्व्-आम्रास्थि रसाञ्जनम् ॥ ६१.१+१ ॥ ३४.६१.१+१bv -तिक्ता-पद्मेभ-केसरम् पद्मकोत्पल-बिल्वाब्द-कट्फलैः साधिता निशा । धातक्य्-अतिविषा-मांसी-पाठा-मोच-रसोदकम् ॥ ६१.१+२ ॥ मधूकं मधुकानन्ता-शारिवा-दाडिम-[त्व]चम् । मृल्-लोध्रार्जुन-शैलेय-समङ्गा नागराः समाः ॥ ६१.१+३ ॥ चूर्णं श्रेष्ठाम्बुना पीतं हन्ति लोहित-मेहिनम् । मूर्छा-तृष्णा-ज्वरार्ताय रक्तातीसार-मेहिनाम् ॥ ६१.१+४ ॥ स्त्रीणाम् असृग्-दरं याति गर्भ-संस्थापनं परम् ॥ ६१.१+५अब् ॥ अ-दुष्टे प्राकृते बीजे जीवोपक्रमणे सति । पञ्च-कर्म-विशुद्धस्य पुरुषस्यापि चेन्द्रियम् ॥ ६२ ॥ परीक्ष्य वर्णैर् दोषाणां दुष्टं तद्-घ्नैर् उपाचरेत् । मञ्जिष्ठा-कुष्ठ-तगर-त्रि-फला-शर्करा-वचाः ॥ ६३ ॥ रसं शिरीष-पत्त्राणां कल्कं च षड्-अहः पिबेत् । क्षीरोपनाशिना योषिद् ऋतु-स्नाता सुतार्थिनी ॥ ६३.१+१ ॥ द्वे निशे मधुकं मेदां दीप्यकं कटु-रोहिणीम् । पयस्या-हिङ्गु-काकोली-वाजिगन्धा-शतावरीः ॥ ६४ ॥ ३४.६४av द्वे निशे मधुकं मेदा ३४.६४bv दीप्यकः कटु-रोहिणी ३४.६४cv पयस्या हिङ्गु काकोली ३४.६४dv वाजिगन्धा शतावरी पिष्ट्वाक्षांशा घृत-प्रस्थं पचेत् क्षीर-चतुर्-गुणम् । योनि-शुक्र-प्रदोषेषु तत् सर्वेषु प्रशस्यते ॥ ६५ ॥ ३४.६५av पिष्ट्वाक्षांशैर् घृत-प्रस्थं ३४.६५bv पचेत् क्षीरं चतुर्-गुणम् ३४.६५bv पचेत् क्षीरे चतुर्-गुणे ३४.६५dv तत् सर्वेषु च शस्यते आयुष्यं पौष्टिकं मेध्यं धन्यं पुं-सवनं परम् । फल-सर्पिर् इति ख्यातं पुष्पे पीतं फलाय यत् ॥ ६६ ॥ म्रियमाण-प्रजानां च गर्भिणीनां च पूजितम् । एतत् परं च बालानां ग्रह-घ्नं देह-वर्धनम् ॥ ६७ ॥ अध्याय 35[सम्पाद्यताम्] मथ्यमाने जल-निधाव् अमृतार्थं सुरासुरैः । जातः प्राग् अमृतोत्पत्तेः पुरुषो घोर-दर्शनः ॥ १ ॥ दीप्त-तेजाश् चतुर्-दंष्ट्रो हरि-केशो ऽनलेक्षणः । जगद् विषण्णं तं दृष्ट्वा तेनासौ विष-संज्ञितः ॥ २ ॥ ३५.२bv हरित्-केशो ऽनलेक्षणः ३५.२dv तेनासौ विष-संज्ञकः हुङ्-कृतो ब्रह्मणा मूर्ती ततः स्थावर-जङ्गमे । सो ऽध्यतिष्ठन् निजं रूपम् उज्झित्वा वञ्चनात्मकम् ॥ ३ ॥ ३५.३av हुङ्-कृतो ब्रह्मणा मूर्तस् ३५.३av हुङ्-कृतो ब्रह्मणा मूर्तीस् ३५.३bv ततः स्थावर-जङ्गमम् ३५.३bv ततः स्थावर-जङ्गमम् ३५.३bv ततः स्थावर-जङ्गमात् ३५.३bv ततः स्थावर-जङ्गमाः ३५.३dv उज्झित्वा वञ्चनात्मकः स्थिरम् इत्य् उल्बणं वीर्ये यत् कन्देषु प्रतिष्ठितम् । कालकूटेन्द्रवत्साख्य-शृङ्गी-हालाहलादिकम् ॥ ४ ॥ सर्प-लूतादि-दंष्ट्रासु दारुणं जङ्गमं विषम् । स्थावरं जङ्गमं चेति विषं प्रोक्तम् अ-कृत्रिमम् ॥ ५ ॥ कृत्रिमं गर-संज्ञं तु क्रियते विविधौषधैः । हन्ति योग-वशेनाशु चिराच् चिर-तराच् च तत् ॥ ६ ॥ शोफ-पाण्डूदरोन्माद-दुर्-नामादीन् करोति वा । तीक्ष्णोष्ण-रूक्ष-विशदं व्यवाय्य् आशु-करं लघु ॥ ७ ॥ ३५.७bv -दुर्-नामादीन् करोति च विकाषि सूक्ष्मम् अ-व्यक्त-रसं विषम-पाकि च । ओजसो विपरीतं तत् तीक्ष्णाद्यैर् अन्वितं गुणैः ॥ ८ ॥ ३५.८av विकाशि सूक्ष्मम् अ-व्यक्त- ३५.८av विकासि सूक्ष्मम् अ-व्यक्त- ३५.८bv -रसैर् युक्तम् अ-पाकि च ३५.८cv ओजसो विपरीतं तु वात-पित्तोत्तरं नॄणां सद्यो हरति जीवितम् । विषं हि देहं संप्राप्य प्राग् दूषयति शोणितम् ॥ ९ ॥ कफ-पित्तानिलांश् चानु समं दोषान् सहाशयान् । ततो हृदयम् आस्थाय देहोच्छेदाय कल्पते ॥ १० ॥ ३५.१०bv सम-दोषं सहाशयान् ३५.१०bv समं दोषान् सहाय-वत् ३५.१०bv सम-दोषं सहाय-वत् ३५.१०bv सम-दोषं सहाश्रयम् ३५.१०dv देह-च्छेदाय कल्पते स्थावरस्योपयुक्तस्य वेगे पूर्वे प्रजायते । जिह्वायाः श्याव-ता स्तम्भो मूर्छा त्रासः क्लमो वमिः ॥ ११ ॥ ३५.११bv वेगः पूर्वं प्रजायते ३५.११bv वेगे पूर्वे च जायते द्वितीये वेपथुः स्वेदो दाहः कण्ठे च वेदना । विषं चामाशयं प्राप्तं कुरुते हृदि वेदनाम् ॥ १२ ॥ तालु-शोषस् तृतीये तु शूलं चामाशये भृशम् । दुर्-बले हरिते शूने जायेते चास्य लोचने ॥ १३ ॥ ३५.१३cv दुर्-वर्णे हरिते शूने ३५.१३cv दुर्-वर्णे हरिते शून्ये पक्वाशय-गते तोद-हिध्मा-कासान्त्र-कूजनम् । चतुर्थे जायते वेगे शिरसश् चाति-गौरवम् ॥ १४ ॥ ३५.१४av पक्वाशय-गते तोदो ३५.१४bv हिध्मा कासान्त्र-कूजनम् कफ-प्रसेको वैवर्ण्यं पर्व-भेदश् च पञ्चमे । सर्व-दोष-प्रकोपश् च पक्वाधाने च वेदना ॥ १५ ॥ षष्ठे संज्ञा-प्रणाशश् च सु-भृशं चातिसार्यते । स्कन्ध-पृष्ठ-कटी-भङ्गो भवेन् मृत्युश् च सप्तमे ॥ १६ ॥ प्रथमे विष-वेगे तु वान्तं शीताम्बु-सेचिनम् । सर्पिर्-मधुभ्यां संयुक्तम् अ-गदं पाययेद् द्रुतम् ॥ १७ ॥ ३५.१७av प्रथमे विष-वेगे ऽथ द्वितीये पूर्व-वद् वान्तं विरिक्तं चानुपाययेत् । तृतीये ऽ-गद-पानं तु हितं नस्यं तथाञ्जनम् ॥ १८ ॥ चतुर्थे स्नेह-संयुक्तम् अ-गदं प्रतियोजयेत् । पञ्चमे मधुक-क्वाथ-माक्षिकाभ्यां युतं हितम् ॥ १९ ॥ षष्ठे ऽतीसार-वद् सिद्धिर् अवपीडश् तु सप्तमे । मूर्ध्नि काक-पदं कृत्वा सासृग् वा पिशितं क्षिपेत् ॥ २० ॥ ३५.२०bv अवपीडश् च सप्तमे कोशातक्य् अग्निकः पाठा सूर्यवल्ल्य्-अमृताभयाः । शेलुः शिरीषः किणिही हरिद्रे क्षौद्र-साह्वया ॥ २१ ॥ ३५.२१bv सूर्यवल्ल्य् अमृताभया ३५.२१dv हरिद्रे क्षौद्र-साह्वयम् पुनर्नवे त्रि-कटुकं बृहत्यौ शारिवे बला । एषां यवागूं निर्यूहे शीतां स-घृत-माक्षिकाम् ॥ २२ ॥ ३५.२२av पुनर्नवा त्रि-कटुकं ३५.२२bv बृहत्यौ शारिवे बले युञ्ज्याद् वेगान्तरे सर्व-विष-घ्नीं कृत-कर्मणः । तद्-वन् मधूक-मधुक-पद्म-केसर-चन्दनैः ॥ २३ ॥ अञ्जनं तगरं कुष्ठं हरितालं मनःशिला । फलिनी त्रि-कटु स्पृक्का नागपुष्पं स-केसरम् ॥ २४ ॥ हरेणुर् मधुकं मांसी रोचना काकमालिका । श्रीवेष्टकं सर्ज-रसः शताह्वा कुङ्कुमं बला ॥ २५ ॥ ३५.२५bv रोचना कालमालिका ३५.२५bv रोचना कालमञ्जिका तमाल-पत्त्र-तालीश-भूर्जोशीर-निशा-द्वयम् । कन्योपवासिनी स्नाता शुक्ल-वासा मधु-द्रुतैः ॥ २६ ॥ ३५.२६av तमाल-पत्त्रं तालीशं ३५.२६bv भूर्जोशीरं निशा-द्वयम् ३५.२६dv शुक्ल-वासा मधु-प्लुतैः द्वि-जान् अभ्यर्च्य तैः पुष्ये कल्पयेद् अ-गदोत्तमम् । वैद्यश् चात्र तदा मन्त्रं प्रयतात्मा पठेद् इमम् ॥ २७ ॥ ३५.२७av द्वि-जान् अभ्यर्च्य पुष्यर्क्षे ३५.२७cv वैद्यश् चाशु तदा मन्त्रं नमः पुरुष-सिंहाय नमो नारायणाय च । यथासौ नाभिजानाति रणे कृष्ण-पराजयम् ॥ २८ ॥ ३५.२८dv रणे कृष्णः पराजयम् एतेन सत्य-वाक्येन अ-गदो मे प्रसिध्यतु । नमो वैडूर्यमाते हुलु हुलु रक्ष मां सर्व-विषेभ्यः ॥ २९ ॥ ३५.२९dv हुलु कुलु रक्ष मां सर्व-विषेभ्यः गौरि गान्धारि चाण्डालि मातङ्गि स्वाहा पिष्टे च द्वितीयो मन्त्रः ॥ ३०अब् ॥ ३५.३०av गौरि गान्धारि चण्डालि मातङ्गि स्वाहा हरिमायि स्वाहा ॥ ३०च् ॥ ३५.३०cv हारितमायि स्वाहा अ-शेष-विष-वेताल-ग्रह-कार्मण-पाप्मसु । मरक-व्याधि-दुर्-भिक्ष-युद्धाशनि-भयेषु च ॥ ३१ ॥ पान-नस्याञ्जनालेप-मणि-बन्धादि-योजितः । एष चन्द्रोदयो नाम शान्ति-स्वस्त्य्-अयनं परम् ॥ ३२ ॥ ३५.३२dv शान्तिः स्वस्त्य्-अयनं परम् वासवो वृत्रम् अवधीत् समालिप्तः किलामुना ॥ ३२+(१)अब् ॥ ३५.३२+(१)ब्व् समालिप्तो ऽमुना किल जीर्णं विष-घ्नौषधिभिर् हतं वा दावाग्नि-वातातप-शोषितं वा । स्व-भावतो वा न गुणैः सु-युक्तं दूषी-विषाख्यां विषम् अभ्युपैति ॥ ३३ ॥ ३५.३३cv स्व-भावतो वा सु-गुणैर् न युक्तं ३५.३३cv स्व-भावतो वा स्व-गुणैर् न युक्तं ३५.३३dv दूषी-विषाख्यं विषम् अभ्युपैति वीर्याल्प-भावाद् अ-विभाव्यम् एतत् कफावृतं वर्ष-गणानुबन्धि । तेनार्दितो भिन्न-पुरीष-वर्णो दुष्टास्र-रोगी तृड्-अ-रोचकार्तः ॥ ३४ ॥ मूर्छन् वमन् गद्गद-वाग् विमुह्यन् भवेच् च दूष्योदर-लिङ्ग-जुष्टः । आमाशय-स्थे कफ-वात-रोगी पक्वाशय-स्थे ऽनिल-पित्त-रोगी ॥ ३५ ॥ भवेन् नरो ध्वस्त-शिरो-रुहाङ्गो विलून-पक्षः स यथा विहङ्गः । स्थितं रसादिष्व् अथ-वा विचित्रान् करोति धातु-प्रभवान् विकारान् ॥ ३६ ॥ प्राग्-वाता-जीर्ण-शीताभ्र-दिवा-स्वप्ना-हिताशनैः । दुष्टं दूषयते धातून् अतो दूषी-विषं स्मृतम् ॥ ३७ ॥ ३५.३७cv दुष्टं दूषयते धातुं ३५.३७dv ततो दूषी-विषं स्मृतम् दूषी-विषार्तं सु-स्विन्नम् ऊर्ध्वं चाधश् च शोधितम् । दूषी-विषारिम् अ-गदं लेहयेन् मधुनाप्लुतम् ॥ ३८ ॥ पिप्पल्यो ध्यामकं मांसी लोध्रम् एला सुवर्चिका । कुटन्नटं नतं कुष्ठं यष्टी चन्दन-गैरिकम् ॥ ३९ ॥ दूषी-विषारिर् नाम्नायं न चान्य-त्रापि वार्यते । विष-दिग्धेन विद्धस् तु प्रताम्यति मुहुर् मुहुः ॥ ४० ॥ वि-वर्ण-भावं भजते विषादं चाशु गच्छति । कीटैर् इवावृतं चास्य गात्रं चिमिचिमायते ॥ ४१ ॥ श्रोणि-पृष्ठ-शिरः-स्कन्ध-संधयः स्युः स-वेदनाः । कृष्ण-दुष्टास्र-विस्रावी तृण्-मूर्छा-ज्वर-दाह-वान् ॥ ४२ ॥ दृष्टि-कालुष्य-वमथु-श्वास-कास-करः क्षणात् । आ-रक्त-पीत-पर्य्-अन्तः श्याव-मध्यो ऽति-रुग् व्रणः ॥ ४३ ॥ शूयते पच्यते सद्यो गत्वा मांसं च कृष्ण-ताम् । प्रक्लिन्नं शीर्यते ऽभीक्ष्णं स-पिच्छिल-परिस्रवम् ॥ ४४ ॥ कुर्याद् अ-मर्म-विद्धस्य हृदयावरणं द्रुतम् । शल्यम् आकृष्य तप्तेन लोहेनानु दहेद् व्रणम् ॥ ४५ ॥ अथ-वा मुष्कक-श्वेता-सोम-त्वक्-ताम्रवल्लितः । शिरीषाद् गृध्रनख्याश् च क्षारेण प्रतिसारयेत् ॥ ४६ ॥ शुकनासा-प्रतिविषा-व्याघ्री-मूलैश् च लेपयेत् । कीट-दष्ट-चिकित्सां च कुर्यात् तस्य यथार्हतः ॥ ४७ ॥ व्रणे तु पूति-पिशिते क्रिया पित्त-विसर्प-वत् । सौभाग्यार्थं स्त्रियो भर्त्रे राज्ञे वा-रति-चोदिताः ॥ ४८ ॥ ३५.४८dv राज्ञे चा-रति-चोदिताः गरम् आहार-संपृक्तं यच्छन्त्य् आसन्न-वर्तिनः । नाना-प्राण्य्-अङ्ग-शमल-विरुद्धौषधि-भस्मनाम् ॥ ४९ ॥ ३५.४९cv नाना-प्राण्य्-अङ्ग-स-मल- विषाणां चाल्प-वीर्याणां योगो गर इति स्मृतः । तेन पाण्दुः कृशो ऽल्पाग्निः कास-श्वास-ज्वरार्दितः ॥ ५० ॥ ३५.५०av विषाणां मन्द-वीर्याणां वायुना प्रतिलोमेन स्वप्न-चिन्ता-परायणः । महोदर-यकृत्-प्लीही दीन-वाग् दुर्-बलो ऽलसः ॥ ५१ ॥ ३५.५१cv मेहोदर-यकृत्-प्लीही ३५.५१dv हीन-वाग् दुर्-बलो ऽलसः शोफ-वान् सतताध्मातः शुष्क-पाद-करः क्षयी । स्वप्ने गोमायु-मार्जार-नकुल-व्याल-वानरान् ॥ ५२ ॥ प्रायः पश्यति शुष्कांश् च वनस्पति-जलाशयान् । मन्यते कृष्णम् आत्मानं गौरो गौरं च कालकः ॥ ५३ ॥ वि-कर्ण-नासा-नयनं पश्येत् तद्-विहतेन्द्रियः । एतैर् अन्यैश् च बहुभिः क्लिष्टो घोरैर् उपद्रवैः ॥ ५४ ॥ ३५.५४bv पश्येत् तु विहतेन्द्रियः गरार्तो नाशम् आप्नोति कश्-चित् सद्यो ऽ-चिकित्सितः । गरार्तो वान्त-वान् भुक्त्वा तत् पथ्यं पान-भोजनम् ॥ ५५ ॥ शुद्ध-हृच् छीलयेद् धेम सूत्र-स्थान-विधेः स्मरन् । शर्करा-क्षौद्र-संयुक्तं चूर्णं ताप्य-सुवर्णयोः ॥ ५६ ॥ ३५.५६bv सूत्र-स्थान-विधिं स्मरन् लेहः प्रशमयन्त्य् उग्रं सर्व-योग-कृतं विषम् । मूर्वामृता-नत-कणा-पटोली-चव्य-चित्रकान् ॥ ५७ ॥ वचा-मुस्त-विडङ्गानि तक्र-कोष्णाम्बु-मस्तुभिः । पिबेद् रसेन वाम्लेन गरोपहत-पावकः ॥ ५८ ॥ ३५.५८cv पिबेद् रसेन चाम्लेन पारावतामिष-शठी-पुष्कराह्व-शृतं हिमम् । गर-तृष्णा-रुजा-कास-श्वास-हिध्मा-ज्वरापहम् ॥ ५९ ॥ ३५.५९bv -पुष्कराह्वं शृतं हिमम् त्र्य्-ऊषणं पञ्च-लवणं मञ्जिष्ठां रजनी-द्वयम् । सूक्ष्मैलां त्रिवृतां पत्त्रं विडङ्गानीन्द्रवारुणीम् ॥ ५९+१ ॥ मधुकं चेति स-क्षौद्रं गो-विषाणे निधापयेत् । तस्माद् उष्णाम्बुना मात्रां प्राग्-भक्तं योजयेत् तथा ॥ ५९+२ ॥ विषं भुक्तं जरां याति निर्-विषे ऽपि न दोष-कृत् । लाक्षा-प्रियङ्गु-मञ्जिष्ठाः स-मृणाल-हरेणुकाः ॥ ५९+३ ॥ स-यष्ट्य्-आह्वा मधु-युता बस्त-पित्तेन कल्पिताः । निखनेद् गो-विषाण-स्थाः सप्त-रात्रं मही-तले ॥ ५९+४ ॥ तत्र कृत्वा मणिं हेम्ना बद्धं हस्तेन धारयेत् । संस्पृष्टं स-विषं तेन सद्यो भवति निर्-विषम् ॥ ५९+५ ॥ विष-प्रकृति-कालान्न-दोष-दूष्यादि-संगमे । विष-संकटम् उद्दिष्टं शतस्यैको ऽत्र जीवति ॥ ६० ॥ क्षुत्-तृष्णा-घर्म-दौर्बल्य-क्रोध-शोक-भय-श्रमैः । अ-जीर्ण-वर्चो-द्रव-ता-पित्त-मारुत-वृद्धिभिः ॥ ६१ ॥ तिल-पुष्प-फलाघ्राण-भू-बाष्प-घन-गर्जितैः । हस्ति-मूषिक-वादित्र-निःस्वनैर् विष-संकटैः ॥ ६२ ॥ ३५.६२bv -भू-बाष्प-घन-गर्जनैः पुरो-वातोत्पलामोद-मदनैर् वर्धते विषम् । वर्षासु चाम्बु-योनि-त्वात् संक्लेदं गुड-वद् गतम् ॥ ६३ ॥ ३५.६३cv वर्षासु वाम्बु-योनि-त्वात् विसर्पति घनापाये तद् अगस्त्यो हिनस्ति च । प्रयाति मन्द-वीर्य-त्वं विषं तस्माद् घनात्यये ॥ ६४ ॥ इति प्रकृति-सात्म्यर्तु-स्थान-वेग-बला-बलम् । आलोच्य निपुणं बुद्ध्या कर्मान्-अन्तरम् आचरेत् ॥ ६५ ॥ श्लैष्मिकं वमनैर् उष्ण-रूक्ष-तीक्ष्णैः प्रलेपनैः । कषाय-कटु-तिक्तैश् च भोजनैः शमयेद् विषम् ॥ ६६ ॥ पैत्तिकं स्रंसनैः सेक-प्रदेहैर् भृश-शीतलैः । कषाय-तिक्त-मधुरैर् घृत-युक्तैश् च भोजनैः ॥ ६७ ॥ वातात्मकं जयेत् स्वादु-स्निग्धाम्ल-लवणान्वितैः । स-घृतैर् भोजनैर् लेपैस् तथैव पिशिताशनैः ॥ ६८ ॥ ३५.६८bv -स्निग्धाम्ल-लवणायुतैः ना-घृतं स्रंसनं शस्तं प्रलेपो भोज्यम् औषधम् । सर्वेषु सर्वावस्थासु विषेषु न घृतोपमम् ॥ ६९ ॥ विद्यते भेषजं किञ्-चिद् विशेषात् प्रबले ऽनिले । अ-यत्नाच् छ्लेष्म-गं साध्यं यत्नात् पित्ताशयाश्रयम् ॥ ७० ॥ ३५.७०av अ-यत्नाच् छ्लैष्मिकं साध्यं ३५.७०cv अ-यत्नाच् छ्लेष्मकं साध्यं ३५.७०dv यत्नात् पित्ताशयाश्रितम् सु-दुः-साध्यम् अ-साध्यं वा वाताशय-गतं विषम् ॥ ७०ऊ̆अब् ॥ जतु-सर्ज-रसोशीर-सर्षपा-पत्त्र-वालकैः । स-वैल्लारुष्कर-पुरैः कुसुमैर् अर्जुनस्य च ॥ ७०ऊ̆+१ ॥ ३५.७०ऊ̆+१cv स-वैल्ल-पुष्कर-पुरैः धूपो वास-गृहे हन्ति विषं स्थावर-जङ्गमम् । न तत्र कीटाः स-विषा नोन्दुरा न सरीसृपाः ॥ ७०ऊ̆+२ ॥ न कृत्याः कार्मणाद्याश् च धूपो ऽयं यत्र दह्यते ॥ ७०ऊ̆+३अब् ॥ अध्याय 36[सम्पाद्यताम्] दर्वी-करा मण्डलिनो राजी-मन्तश् च पन्नगाः । त्रि-धा समासतो भौमा भिद्यन्ते ते त्व् अनेक-धा ॥ १ ॥ व्यासतो योनि-भेदेन नोच्यन्ते ऽन्-उपयोगिनः । विशेषाद् रूक्ष-कटुकम् अम्लोष्णं स्वादु-शीतलम् ॥ २ ॥ ३६.२bv नोच्यन्ते ऽन्-उपयोगतः विषं दर्वी-करादीनां क्रमाद् वातादि-कोपनम् । तारुण्य-मध्य-वृद्ध-त्वे वृष्टि-शीतातपेषु च ॥ ३ ॥ विषोल्बणा भवन्त्य् एते व्यन्तरा ऋतु-संधिषु । रथाङ्ग-लाङ्गल-च्छत्त्र-स्वस्तिकाङ्कुश-धारिणः ॥ ४ ॥ फणिनः शीघ्र-गतयः सर्पा दर्वी-कराः स्मृताः । ज्ञेया मण्डलिनो ऽ-भोगा मण्डलैर् विविधैश् चिताः ॥ ५ ॥ ३६.५bv सर्पा दर्वी-करा मताः प्रांशवो मन्द-गमना राजी-मन्तस् तु राजिभिः । स्निग्धा विचित्र-वर्णाभिस् तिर्यग् ऊर्ध्वं च चित्रिताः ॥ ६ ॥ ३६.६bv राजी-मन्तश् च राजिभिः ३६.६cv स्निग्धाभिर् बहु-वर्णाभिस् गोधा-सुतस् तु गौधेरो विषे दर्वी-करैः समः । चतुष्-पाद् व्यन्तरान् विद्याद् एतेषाम् एव संकरात् ॥ ७ ॥ ३६.७av गोधा-सुतस् तु गौधेयो व्यामिश्र-लक्षणास् ते हि संनिपात-प्रकोपणाः । आहारार्थं भयात् पाद-स्पर्शाद् अति-विषात् क्रुधः ॥ ८ ॥ पाप-वृत्ति-तया वैराद् देवर्षि-यम-चोदनात् । दशन्ति सर्पास् तेषूक्तं विषाधिक्यं यथोत्तरम् ॥ ९ ॥ ३६.९av पाप-वृत्त-तया वैराद् ३६.९bv देवर्षि-यम-नोदनात् आदिष्टात् कारणं ज्ञात्वा प्रतिकुर्याद् यथा-यथम् । व्यन्तरः पाप-शील-त्वान् मार्गम् आश्रित्य तिष्ठति ॥ १० ॥ ३६.१०av आविष्टात् कारणं ज्ञात्वा ३६.१०dv मार्गम् आवृत्य तिष्ठति यत्र लाला-परिक्लेद-मात्रं गात्रे प्रदृश्यते । न तु दंष्ट्रा-कृतं दंशं तत् तुण्डाहतम् आदिशेत् ॥ ११ ॥ ३६.११bv -मात्रं गात्रेषु दृश्यते ३६.११cv न तु दंष्ट्रा-क्षतं दंशं ३६.११cv न तु दंष्ट्रा-क्षतं दंशे ३६.११dv तं तुण्डाहतं आदिशेत् एकं दंष्ट्रा-पदं द्वे वा व्यालीढाख्यम् अ-शोणितम् । दंष्ट्रा-पदे स-रक्ते द्वे व्यालुप्तं त्रीणि तानि तु ॥ १२ ॥ ३६.१२dv व्यालुप्तं त्रीणि तानि च मांस-च्छेदाद् अ-विच्छिन्न-रक्त-वाहीनि दष्टकम् । दंष्ट्रा-पदानि चत्वारि तद्-वद् दष्ट-निपीडितम् ॥ १३ ॥ निर्-विषं द्वयम् अत्राद्यम् अ-साध्यं पश्चिमं वदेत् । विषं नाहेयम् अ-प्राप्य रक्तं दूषयते वपुः ॥ १४ ॥ रक्तम् अण्व् अपि तु प्राप्तं वर्धते तैलम् अम्बु-वत् । भीरोस् तु सर्प-संस्पर्शाद् भयेन कुपितो ऽनिलः ॥ १५ ॥ ३६.१५av रक्तम् अण्व् अपि तत् प्राप्तं ३६.१५bv वर्धते तैल-बिन्दु-वत् कदा-चित् कुरुते शोफं सर्पाङ्गाभिहतं तु तत् । दुर्-गान्ध-कारे विद्धस्य केन-चिद् दष्ट-शङ्कया ॥ १६ ॥ ३६.१६cv दुर्-गे ऽन्धकारे विद्धस्य विषोद्वेगो ज्वरश् छर्दिर् मूर्छा दाहो ऽपि वा भवेत् । ग्लानिर् मोहो ऽतिसारो वा तच् छङ्का-विषम् उच्यते ॥ १७ ॥ ३६.१७av विष-वेगाज् ज्वरश् छर्दिर् ३६.१७av विषोद्रेको ज्वरश् छर्दिर् ३६.१७av विषोद्वेगाज् ज्वरश् छर्दिर् तुद्यते स-विषो दंशः कण्डू-शोफ-रुजान्वितः । दह्यते ग्रथितः किञ्-चिद् विपरीतस् तु निर्-विषः ॥ १८ ॥ ३६.१८av तुद्यते विष-जो दंशः पूर्वे दर्वी-कृतां वेगे दुष्टं श्यावी-भवत्य् असृक् । श्याव-ता तेन वक्त्रादौ सर्पन्तीव च कीटकाः ॥ १९ ॥ ३६.१९bv दुष्टं श्यावं भवत्य् असृक् ३६.१९cv श्याव-ता नेत्र-वक्त्रादौ द्वितीये ग्रन्थयो वेगे तृतीये मूर्ध्नि गौरवम् । दृग्-रोधो दंश-विक्लेदश् चतुर्थे ष्ठीवनं वमिः ॥ २० ॥ ३६.२०bv तृतीये मूर्ध-गौरवम् ३६.२०cv दृग्-बाधा दंश-विक्लेदश् ३६.२०dv चतुर्थे ष्ठेवनं वमिः संधि-विश्लेषणं तन्द्रा पञ्चमे पर्व-भेदनम् । दाहो हिध्मा च षष्ठे तु हृत्-पीडा गात्र-गौरवम् ॥ २१ ॥ ३६.२१cv दाहो हिध्मा च षष्ठे च मूर्छा-विपाको ऽतीसारः प्राप्य शुक्रं तु सप्तमे । स्कन्ध-पृष्ठ-कटी-भङ्गः सर्व-चेष्टा-निवर्तनम् ॥ २२ ॥ ३६.२२bv प्राप्य शुक्रं च सप्तमे अथ मण्डलि-दष्टस्य दुष्टं पीती-भवत्य् असृक् । तेन पीताङ्ग-ता दाहो द्वितीये श्वयथूद्भवः ॥ २३ ॥ ३६.२३bv दुष्टं पीतं भवत्य् असृक् तृतीये दंश-विक्लेदः स्वेदस् तृष्णा च जायते । चतुर्थे ज्वर्यते दाहः पञ्चमे सर्व-गात्र-गः ॥ २४ ॥ ३६.२४bv स्वेदस् तृष्णा प्रजायते दष्टस्य राजिलैर् दुष्टं पाण्डु-तां याति शोणितम् । पाण्डु-ता तेन गात्राणां द्वितीये गुरु-ताति च ॥ २५ ॥ तृतीये दंश-विक्लेदो नासिकाक्षि-मुख-स्रवाः । चतुर्थे गरिमा मूर्ध्नो मन्या-स्तम्भश् च पञ्चमे ॥ २६ ॥ गात्र-भङ्गो ज्वरः शीतः शेषयोः पूर्व-वद् वदेत् । कुर्यात् पञ्चसु वेगेषु चिकित्सां न ततः परम् ॥ २७ ॥ ३६.२७bv शेषयोः पूर्व-वद् भवेत् जलाप्लुता रति-क्षीणा भीता नकुल-निर्जिताः । शीत-वातातप-व्याधि-क्षुत्-तृष्णा-श्रम-पीडिताः ॥ २८ ॥ तूर्णं देशान्तरायाता विमुक्त-विष-कञ्चुकाः । कुशौषधि-कण्टक-वद् ये चरन्ति च काननम् ॥ २९ ॥ देशं च दिव्याध्युषितं सर्पास् ते ऽल्प-विषा मताः । श्मशान-चिति-चैत्यादौ पञ्चमी-पक्ष-संधिषु ॥ ३० ॥ ३६.३०av देशं च विद्याध्युषितं अष्टमी-नवमी-संध्या-मध्य-रात्रि-दिनेषु च । याम्याग्नेय-मघाश्लेषा-विशाखा-पूर्व-नैरृते ॥ ३१ ॥ नैरृताख्ये मुहूर्ते च दष्टं मर्मसु च त्यजेत् । दष्ट-मात्रः सितास्याक्षः शीर्यमाण-शिरो-रुहः ॥ ३२ ॥ ३६.३२cv दष्ट-मात्रस् तु ताम्राक्षः स्तब्ध-जिह्वो मुहुर् मूर्छन् शीतोच्छ्वासो न जीवति । हिध्मा श्वासो वमिः कासो दष्ट-मात्रस्य देहिनः ॥ ३३ ॥ ३६.३३bv शीतोच्छ्वासी न जीवति जायन्ते युग-पद् यस्य स हृच्-छूली न जीवति । फेनं वमति निः-संज्ञः श्याव-पाद-कराननः ॥ ३४ ॥ नासावसादो भङ्गो ऽङ्गे विड्-भेदः श्लथ-संधि-ता । विष-पीतस्य दष्टस्य दिग्धेनाभिहतस्य च ॥ ३५ ॥ ३६.३५av नासावसादो रुक् वाङ्गे भवन्त्य् एतानि रूपाणि संप्राप्ते जीवित-क्षये । न नस्यैश् चेतना तीक्ष्णैर् न क्षतात् क्षत-जागमः ॥ ३६ ॥ ३६.३६bv प्राप्ते जीवित-संक्षये दण्डाहतस्य नो राजी प्रयातस्य यमान्तिकम् । अतो ऽन्य-था तु त्वरया प्रदीप्तागार-वद् भिषक् ॥ ३७ ॥ ३६.३७bv प्रयाति स यमान्तिकम् रक्षन् कण्ठ-गतान् प्राणान् विषम् आशु शमं नयेत् । मात्रा-शतं विषं स्थित्वा दंशे दष्टस्य देहिनः ॥ ३८ ॥ देहं प्रक्रमते धातून् रुधिरादीन् प्रदूषयन् । एतस्मिन्न् अन्तरे कर्म दंशस्योत्कर्तनादिकम् ॥ ३९ ॥ ३६.३९bv रुधिरादीन् प्रदूषयेत् कुर्यच् छीघ्रं यथा देहे विष-वल्ली न रोहति । दष्ट-मात्रो दशेद् आशु तम् एव पवनाशिनम् ॥ ४० ॥ ३६.४०dv तम् एव पवनाशनम् लोष्टं महीं वा दशनैश् छित्त्वा चानु स-संभ्रमम् । निष्ठीवेन समालिम्पेद् दंशं कर्ण-मलेन वा ॥ ४१ ॥ ३६.४१bv छित्त्वा चाशु स-संभ्रमम् दंशस्योपरि बध्नीयाद् अरिष्टां चतुर्-अङ्गुले । क्षौमादिभिर् वेणिकया सिद्धैर् मन्त्रैश् च मन्त्र-वित् ॥ ४२ ॥ अम्बु-वत् सेतु-बन्धेन बन्धेन स्तभ्यते विषम् । न वहन्ति सिराश् चास्य विषं बन्धाभिपीडिताः ॥ ४३ ॥ ३६.४३cv न वहन्ति सिरास् तस्य ३६.४३dv विषं बन्धन-पीडिताः निष्पीड्यानूद्धरेद् दंशं मर्म-संध्य्-अ-गतं तथा । न जायते विषाद् वेगो बीज-नाशाद् इवाङ्कुरः ॥ ४४ ॥ ३६.४४av निष्पीड्य चोद्धरेद् दंशं ३६.४४cv न जायते विषावेगो दंशं मण्डलिनां मुक्त्वा पित्तल-त्वाद् अथापरम् । प्रतप्तैर् हेम-लोहाद्यैर् दहेद् आशूल्मुकेन वा ॥ ४५ ॥ करोति भस्म-सात् सद्यो वह्निः किं नाम तु क्षतम् । आचूषेत् पूर्ण-वक्त्रो वा मृद्-भस्मा-गद-गो-मयैः ॥ ४६ ॥ ३६.४६bv वह्निः किं नाम न क्षणात् ३६.४६bv वह्निः किं नाम न क्षणम् प्रच्छायान्तर् अरिष्टायां मांसलं तु विशेषतः । अङ्गं सहैव दंशेन लेपयेद् अ-गदैर् मुहुः ॥ ४७ ॥ चन्दनोशीर-युक्तेन सलिलेन च सेचयेत् । विषे प्रविसृते विध्येत् सिरां सा परमा क्रिया ॥ ४८ ॥ रक्ते निर्ह्रियमाणे हि कृत्स्नं निर्ह्रियते विषम् । दुर्-गन्धं स-विषं रक्तम् अग्नौ चटचटायते ॥ ४९ ॥ ३६.४९cv दुर्-गन्धि स-विषं रक्तम् यथा-दोषं विशुद्धं च पूर्व-वल् लक्षयेद् असृक् । सिरास्व् अ-दृश्यमानासु योज्याः शृङ्ग-जलौकसः ॥ ५० ॥ शोणितं स्रुत-शेषं च प्रविलीनं विषोष्मणा । लेप-सेकैः सु-बहु-शः स्तम्भयेद् भृश-शीतलैः ॥ ५१ ॥ अ-स्कन्ने विष-वेगाद् धि मूर्छाय-मद-हृद्-द्रवाः । भवन्ति तान् जयेच् छीतैर् वीजेच् चा-रोम-हर्षतः ॥ ५२ ॥ ३६.५२dv वीजयेद् रोम-हर्षतः स्कन्ने तु रुधिरे सद्यो विष-वेगः प्रशाम्यति । विषं कर्षति तीक्ष्ण-त्वाद् धृदयं तस्य गुप्तये ॥ ५३ ॥ पिबेद् घृतं घृत-क्षौद्रम् अ-गदं वा घृताप्लुतम् । हृदयावरणे चास्य श्लेष्मा हृद्य् उपचीयते ॥ ५४ ॥ ३६.५४cv हृदयावरणेनास्य प्रवृत्त-गौरवोत्क्लेश-हृल्-लासं वामयेत् ततः । द्रवैः काञ्जिक-कौलत्थ-तैल-मद्यादि-वर्जितैः ॥ ५५ ॥ वमनैर् विष-हृद्भिश् च नैवं व्याप्नोति तद् वपुः । भुजङ्ग-दोष-प्रकृति-स्थान-वेग-विशेषतः ॥ ५६ ॥ सु-सूक्ष्मं सम्यग् आलोच्य विशिष्टां चाचरेत् क्रियाम् । सिन्धुवारित-मूलानि श्वेता च गिरिकर्णिका ॥ ५७ ॥ ३६.५७bv विशिष्टां वाचरेत् क्रियाम् पानं दर्वी-करैर् दष्टे नस्यं मधु स-पाकलम् । कृष्ण-सर्पेण दष्टस्य लिम्पेद् दंशं हृते ऽसृजि ॥ ५८ ॥ ३६.५८bv नस्यं स-मधु पाकलम् ३६.५८bv नस्यं स-मधु वालकम् ३६.५८bv नस्यं मधु स-वालकम् चारटी-नाकुलीभ्यां वा तीक्ष्ण-मूल-विषेण वा । पानं च क्षौद्र-मञ्जिष्ठा-गृह-धूम-युतं घृतम् ॥ ५९ ॥ ३६.५९cv पाने च क्षौद्र-मञ्जिष्ठा- तण्डुलीयक-काश्मर्य-किणिही-गिरिकर्णिकाः । मातुलुङ्गी सिता शेलुः पान-नस्याञ्जनैर् हितः ॥ ६० ॥ ३६.६०cv मातुलुङ्गैः शिफा शेलुः अ-गदः फणिनां घोरे विषे राजी-मताम् अपि । समाः सुगन्धा-मृद्वीका-श्वेताख्या-गजदन्तिकाः ॥ ६१ ॥ ३६.६१cv समाः सुगन्धा मृद्वीका ३६.६१dv श्वेताख्या गजमृत्तिका ३६.६१dv श्वेताख्या गजवृत्तिका अर्धांशं सौरसं पत्त्रं कपित्थं बिल्व-दाडिमम् । स-क्षौद्रो मण्डलि-विषे विशेषाद् अ-गदो हितः ॥ ६२ ॥ पञ्च-वल्क-वरा-यष्टी-नागपुष्पैलवालुकम् । जीवकर्षभकौ शीतं सिता पद्मकम् उत्पलम् ॥ ६३ ॥ ३६.६३av पञ्च-वल्क-बला-यष्टी- ३६.६३av पञ्च-वल्क-वचा-यष्टी- ३६.६३cv जीवकर्षभकोशीरं स-क्षौद्रो हिमवान् नाम हन्ति मण्डलिनां विषम् । लेपाच् छ्वयथु-वीसर्प-विस्फोट-ज्वर-दाह-हा ॥ ६४ ॥ काश्मर्यं वट-शुङ्गानि जीवकर्षभकौ सिता । मञ्जिष्ठा मधुकं चेति दष्टो मण्डलिना पिबेत् ॥ ६५ ॥ ३६.६५av काश्मर्यं वट-शृङ्गानि वंश-त्वग्-बीज-कटुका-पाटली-बीज-नागरम् । शिरीष-बीजातिविषे मूलं गावेधुकं वचा ॥ ६६ ॥ ३६.६६bv -पाटला-बीज-नागरम् ३६.६६dv मूलं गावेधुकं वचाम् ३६.६६dv मूलं श्रीवेष्टकं वचाम् पिष्टो गो-वारिणाष्टाङ्गो हन्ति गोनस-जं विषम् । कटुकातिविषा-कुष्ठ-गृह-धूम-हरेणुकाः ॥ ६७ ॥ स-क्षौद्र-व्योष-तगरा घ्नन्ति राजी-मतां विषम् । निखनेत् काण्ड-चित्राया दंशं याम-द्वयं भुवि ॥ ६८ ॥ उद्धृत्य प्रच्छितं सर्पिर्-धान्य-मृद्भ्यां प्रलेपयेत् । पिबेत् पुराणं च घृतं वरा-चूर्णावचूर्णितम् ॥ ६९ ॥ ३६.६९av उद्धृत्य प्रस्थितं सर्पिर्- ३६.६९dv वरा-चूर्ण-विचूर्णितम् जीर्णे विरिक्तो भुञ्जीत यवान्नं सूप-संस्कृतम् । करवीरार्क-कुसुम-मूल-लाङ्गलिका-कणाः ॥ ७० ॥ ३६.७०av जीर्णे विरिक्ते भुञ्जीत ३६.७०dv -मूलं लाङ्गलिका कणा कल्कयेद् आरनालेन पाठा-मरिच-संयुताः । एष व्यन्तर-दष्टानाम् अ-गदः सार्वकार्मिकः ॥ ७१ ॥ शिरीष-पुष्प-स्व-रसे सप्ताह्वं मरिचं सितम् । भावितं सर्प-दष्टानां पान-नस्याञ्जने हितम् ॥ ७२ ॥ ३६.७२dv पान-नस्याञ्जनैर् हितम् ३६.७२dv पाने नस्ये ऽञ्जने हितम् द्वि-पलं नत-कुष्ठाभ्यां घृत-क्षौद्रं चतुः-पलम् । अपि तक्षक-दष्टानां पानम् एतत् सुख-प्रदम् ॥ ७३ ॥ ३६.७३bv घृत-क्षौद्र-चतुः-पलम् ३६.७३cv अपि तार्क्षक-दष्टानां अथ दर्वी-कृतां वेगे पूर्वे विस्राव्य शोणितम् । अ-गदं मधु-सर्पिर्भ्यां संयुक्तं त्वरितं पिबेत् ॥ ७४ ॥ द्वितीये वमनं कृत्वा तद्-वद् एवा-गदं पिबेत् । विषापहे प्रयुञ्जीत तृतीये ऽञ्जन-नावने ॥ ७५ ॥ ३६.७५cv विषापहैः प्रयुञ्जीत पिबेच् चतुर्थे पूर्वोक्तां यवागूं वमने कृते । षष्ठ-पञ्चमयोः शीतैर् दिग्धं सिक्तम् अभीक्ष्ण-शः ॥ ७६ ॥ पाययेद् वमनं तीक्ष्णं यवागूं च विषापहैः । अ-गदं सप्तमे तीक्ष्णं युञ्ज्याद् अञ्जन-नस्ययोः ॥ ७७ ॥ कृत्वावगाढं शस्त्रेण मूर्ध्नि काक-पदं ततः । मांसं स-रुधिरं तस्य चर्म वा तत्र निक्षिपेत् ॥ ७८ ॥ तृतीये वमितः पेयां वेगे मण्डलिनां पिबेत् । अ-तीक्ष्णम् अ-गदं षष्ठे गणं वा पद्मकादिकम् ॥ ७९ ॥ ३६.७९av तृतीये वामितः पेयां आद्ये ऽवगाढं प्रच्छाय वेगे दष्टस्य राजिलैः । अलाबुना हरेद् रक्तं पूर्व-वच् चा-गदं पिबेत् ॥ ८० ॥ षष्ठे ऽञ्जनं तीक्ष्ण-तमम् अवपीडं च योजयेत् । अन्-उक्तेषु च वेगेषु क्रियां दर्वी-करोदिताम् ॥ ८१ ॥ गर्भिणी-बाल-वृद्धेषु मृदुं विध्येत् सिरां न च । त्वङ् मनोह्वा निशे वक्रं रसः शार्दूल-जो नखः ॥ ८२ ॥ ३६.८२av गुर्विणी-बाल-वृद्धेषु ३६.८२bv मृदु विध्येत् सिरां न च ३६.८२cv त्वङ् मनोह्वा निशे वक्त्रं तमालः केसरं शीतं पीतं तण्डुल-वारिणा । हन्ति सर्व-विषाण्य् एतद् वज्रं वज्रम् इवासुरान् ॥ ८३ ॥ ३६.८३cv हन्ति सर्व-विषाण्य् एतच् ३६.८३dv छक्र-वज्रम् इवासुरान् ३६.८३dv वज्रि-वज्रम् इवासुरान् बिल्वस्य मूलं सुरसस्य पुष्पं फलं करञ्जस्य नतं सुराह्वम् । फल-त्रिकं व्योष-निशा-द्वयं च बस्तस्य मूत्रेण सु-सूक्ष्म-पिष्टम् ॥ ८४ ॥ ३६.८४cv फल-त्रयं व्योष-निशा-द्वयं च भुजङ्ग-लूतोन्दुर-वृश्चिकाद्यैर् विषूचिका-जीर्ण-गर-ज्वरैश् च । आर्तान् नरान् भूत-विधर्षितांश् च स्वस्थी-करोत्य् अञ्जन-पान-नस्यैः ॥ ८५ ॥ ३६.८५cv आर्तान् नरान् भूत-विमर्दितांश् च प्रलेपाद्यैश् च निःशेषं दंशाद् अप्य् उद्धरेद् विषम् । भूयो वेगाय जायेत शेषं दूषी-विषाय वा ॥ ८६ ॥ ३६.८६dv शेषं दूषी-विषं यथा ३६.८६dv शेषं दूषी-विषाय च विषापाये ऽनिलं क्रुद्धं स्नेहादिभिर् उपाचरेत् । तैल-मद्य-कुलत्थाम्ल-वर्ज्यैः पवन-नाशनैः ॥ ८७ ॥ पित्तं पित्त-ज्वर-हरैः कषाय-स्नेह-वस्तिभिः । स-माक्षिकेण वर्गेण कफम् आरग्वधादिना ॥ ८८ ॥ सिता वैगन्धिको द्राक्षा पयस्या मधुकं मधु । पानं स-मन्त्र-पूताम्बु प्रोक्षणं सान्त्व-हर्षणम् ॥ ८९ ॥ ३६.८९av सिता वैगन्धको द्राक्षा सर्पाङ्गाभिहते युञ्ज्यात् तथा शङ्का-विषार्दिते । कर्केतनं मरकतं वज्रं वारण-मौक्तिकम् ॥ ९० ॥ वैडूर्यं गर्दभ-मणिं पिचुकं विष-मूषिकाम् । हिमवद्-गिरि-संभूतां सोमराजीं पुनर्नवाम् ॥ ९१ ॥ ३६.९१av वैडूर्य-गर्दभ-मणिं ३६.९१bv पिचुकं विष-दूषिकाम् तथा द्रोणां महा-द्रोणां मानसीं सर्प-जं मणिम् । विषाणि विष-शान्त्य्-अर्थं वीर्य-वन्ति च धारयेत् ॥ ९२ ॥ ३६.९२av तथा द्रोणं महा-द्रोणं छत्त्री झर्झर-पाणिश् च चरेद् रात्रौ विशेषतः । तच्-छाया-शब्द-वित्रस्ताः प्रणश्यन्ति भुजङ्गमाः ॥ ९३ ॥ ३६.९३av छत्त्री जर्जर-पाणिश् च ३६.९३av छत्त्री जर्झर-पाणिश् च ३६.९३av छत्त्री झर्जर-पाणिश् च ३६.९३bv चरेद् रात्रौ च सर्व-दा ३६.९३dv विद्रवन्ति भुजङ्गमाः वारि-गुञ्जा-फलोशीरं नेत्रयोर् विष-दुष्टयोः । अञ्जनं वारिणा पिष्टं गारुडं गरुडोपमम् ॥ ९३+१ ॥ अध्याय 37[सम्पाद्यताम्] सर्पाणाम् एव विण्-मूत्र-शुक्राण्ड-शव-कोथ-जाः । दोषैर् व्यस्तैः समस्तैश् च युक्ताः कीटाश् चतुर्-विधाः ॥ १ ॥ दष्टस्य कीटैर् वायव्यैर् दंशस् तोद-रुजोल्बणः । आग्नेयैर् अल्प-संस्रावो दाह-राग-विसर्प-वान् ॥ २ ॥ पक्व-पीलु-फल-प्रख्यः खर्जूर-सदृशो ऽथ-वा । कफाधिकैर् मन्द-रुजः पक्वोदुम्बर-संनिभः ॥ ३ ॥ स्रावाढ्यः सर्व-लिङ्गस् तु विवर्ज्यः सांनिपातिकैः । वेगाश् च सर्प-वच् छोफो वर्धिष्णुर् विस्र-रक्त-ता ॥ ४ ॥ ३७.४bv विवर्ज्यः सांनिपातिकः शिरो-ऽक्षि-गौरवं मूर्छा भ्रमः श्वासो ऽति-वेदना । सर्वेषां कर्णिका शोफो ज्वरः कण्डूर् अ-रोचकः ॥ ५ ॥ ३७.५bv भ्रमः श्वासो ऽति-वेदनाः वृश्चिकस्य विषं तीक्ष्णम् आदौ दहति वह्नि-वत् । ऊर्ध्वम् आरोहति क्षिप्रं दंशे पश्चात् तु तिष्ठति ॥ ६ ॥ ३७.६द्च् दंशे पश्चाच् च तिष्ठति दंशः सद्यो ऽति-रुक् श्यावस् तुद्यते स्फुटतीव च । ते गवादि-शकृत्-कोथाद् दिग्ध-दष्टादि-कोथतः ॥ ७ ॥ सर्प-कोथाच् च संभूता मन्द-मध्य-महा-विषाः । मन्दाः पीताः सिताः श्यावा रूक्षाः कर्बुर-मेचकाः ॥ ८ ॥ ३७.८dv रूक्ष-कर्बुर-मेचकाः रोमशा बहु-पर्वाणो लोहिताः पाण्डुरोदराः । धूम्रोदरास् त्रि-पर्वाणो मध्यास् तु कपिलारुणाः ॥ ९ ॥ पिशङ्गाः शबराश् चित्राः शोणिताभा महा-विषाः । अग्न्य्-आभा द्व्य्-एक-पर्वाणो रक्तासित-सितोदराः ॥ १० ॥ तैर् दष्टः शून-रसनः स्तब्ध-गात्रो ज्वरार्दितः । खैर् वमञ् छोणितं कृष्णम् इन्द्रियार्थान् अ-संविदन् ॥ ११ ॥ स्विद्यन् मूर्छन् विशुष्कास्यो विह्वलो वेदनातुरः । विशीर्यमाण-मांसश् च प्राय-शो विजहात्य् असून् ॥ १२ ॥ उच्चिटिङ्गस् तु वक्त्रेण दशत्य् अभ्यधिक-व्यथः । साध्यतो वृश्चिकात् स्तम्भं शेफसो हृष्ट-रोम-ताम् ॥ १३ ॥ ३७.१३av उच्चिटङ्गस् तु वक्त्रेण ३७.१३cv सो ऽधमो वृश्चिकात् स्तम्भं करोति सेकम् अङ्गानां दंशः शीताम्बुनेव च । उष्ट्र-धूमः स एवोक्तो रात्रि-चाराच् च रात्रिकः ॥ १४ ॥ ३७.१४bv दंशे शीताम्बुनेव च वात-पित्तोत्तराः कीटाः श्लैष्मिकाः कणभोन्दुराः । प्रायो वातोल्बण-विषा वृश्चिकाः सोष्ट्र-धूमकाः ॥ १५ ॥ यस्य यस्यैव दोषस्य लिङ्गाधिक्यं प्रतर्कयेत् । तस्य तस्यौषधैः कुर्याद् विपरीत-गुणैः क्रियाम् ॥ १६ ॥ ३७.१६bv लिङ्गाधिक्यं प्रवर्तयेत् हृत्-पीडोर्ध्वानिल-स्तम्भः सिरायामो ऽस्थि-पर्व-रुक् । घूर्णनोद्वेष्टनं गात्र-श्याव-ता वातिके विषे ॥ १७ ॥ संज्ञा-नाशोष्ण-निश्वासौ हृद्-दाहः कटुकास्य-ता । मांसावदरणं शोफो रक्त-पीतश् च पैत्तिके ॥ १८ ॥ ३७.१८dv रक्तः पीतश् च पैत्तिके छर्द्य्-अ-रोचक-हृल्-लास-प्रसेकोत्क्लेश-पीनसैः । स-शैत्य-मुख-माधुर्यैर् विद्याच् छ्लेष्माधिकं विषम् ॥ १९ ॥ पिण्याकेन व्रणालेपस् तैलाभ्यङ्गश् च वातिके । स्वेदो नाडी-पुलाकाद्यैर् बृंहणश् च विधिर् हितः ॥ २० ॥ पैत्तिकं स्तम्भयेत् सेकैः प्रदेहैश् चाति-शीतलैः । लेखन-च्छेदन-स्वेद-वमनैः श्लैष्मिकं जयेत् ॥ २१ ॥ कीटानां त्रि-प्रकाराणां त्रैविध्येन क्रिया हिता । स्वेदालेपन-सेकांस् तु कोष्णान् प्रायो ऽवचारयेत् ॥ २२ ॥ ३७.२२bv त्रैविध्येन क्रिया हिताः ३७.२२dv कवोष्णान् प्रविचारयेत् अन्य-त्र मूर्छिताद् दंश-पाकतः कोथतो ऽथ-वा । नृ-केशाः सर्षपाः पीता गुडो जीर्णश् च धूपनम् ॥ २३ ॥ विष-दंशस्य सर्वस्य काश्यपः परम् अब्रवीत् । विष-घ्नं च विधिं सर्वं कुर्यात् संशोधनानि च ॥ २४ ॥ ३७.२४bv कश्यपः परम् अब्रवीत् साधयेत् सर्प-वद् दष्टान् विषोग्रैः कीट-वृश्चिकैः । तण्डुलीयक-तुल्यांशां त्रिवृतां सर्पिषा पिबेत् ॥ २५ ॥ याति कीट-विषैः कम्पं न कैलास इवानिलैः । क्षीरि-वृक्ष-त्वग्-आलेपः शुद्धे कीट-विषापहः ॥ २६ ॥ मुक्ता-लेपो वरः शोफ-तोद-दाह-ज्वर-प्रणुत् । वचा-हिङ्गु-विडङ्गानि सैन्धवं गज-पिप्पली ॥ २७ ॥ पाठा प्रतिविषा व्योषं काश्यपेन विनिर्मितम् । दशाङ्गम् अ-गदं पीत्वा सर्व-कीट-विषं जयेत् ॥ २८ ॥ सद्यो वृश्चिक-जं दंशं चक्र-तैलेन सेचयेत् । विदारिगन्धा-सिद्धेन कवोष्णेनेतरेण वा ॥ २९ ॥ लवणोत्तम-युक्तेन सर्पिषा वा पुनः पुनः । सिञ्चेत् कोष्णारनालेन स-क्षीर-लवणेन वा ॥ ३० ॥ ३७.३०dv स-क्षार-लवणेन वा उपनाहो घृते भृष्टः कल्को ऽजाज्याः स-सैन्धवः । आदंशं स्वेदितं चूर्णैः प्रच्छाय प्रतिसारयेत् ॥ ३१ ॥ ३७.३१av उपनाहे घृत-भृष्टः ३७.३१av उपनाहो घृत-भृष्टः रजनी-सैन्धव-व्योष-शिरीष-फल-पुष्प-जैः । मातुलुङ्गाम्ल-गो-मूत्र-पिष्टं च सुरसाग्र-जम् ॥ ३२ ॥ ३७.३२cv मातुलुङ्गं तु गो-मूत्र- ३७.३२dv -पिष्टः स-सुरसार्जकः लेपः सुखोष्णश् च हितः पिण्याको गो-मयो ऽपि वा । पाने सर्पिर् मधु-युतं क्षीरं वा भूरि-शर्करम् ॥ ३३ ॥ ३७.३३bv पिण्याको गो-मयेन वा पारावत-शकृत् पथ्या तगरं विश्व-भेषजम् । बीजपूर-रसोन्मिश्रः परमो वृश्चिका-गदः ॥ ३४ ॥ ३७.३४dv परमो वृश्चिके ऽ-गदः ३७.३४dv परमो वृश्चिको ऽ-गदः स-शैवलोष्ट्र-दंष्ट्रा च हन्ति वृश्चिक-जं विषम् । हिङ्गुना हरितालेन मातुलुङ्ग-रसेन च ॥ ३५ ॥ ३७.३५av स-सैन्धवोष्ट्र-दंष्ट्रा च ३७.३५dv मातुलुङ्ग-रसेन वा लेपाञ्जनाभ्यां गुटिका परमं वृश्चिकापहा । करञ्जार्जुन-शेलूनां कटभ्यां कुटजस्य च ॥ ३६ ॥ शिरीषस्य च पुष्पाणि मस्तुना दंश-लेपनम् । यो मुह्यति प्रश्वसिति प्रलपत्य् उग्र-वेदनः ॥ ३७ ॥ तस्य पथ्या-निशा-कृष्णा-मञ्जिष्ठातिविषोषणम् । सालाबु-वृन्तं वार्ताक-रस-पिष्टं प्रलेपनम् ॥ ३८ ॥ ३७.३८cv शलाटु-वृन्तं वार्ताक- सर्व-त्र चोग्रालि-विषे पाययेद् दधि-सर्पिषी ॥ ३९अब् ॥ विध्येत् सिरां विदध्याच् च वमनाञ्जन-नावनम् ॥ ३९च्द् ॥ उष्ण-स्निग्धाम्ल-मधुरं भोजनं चानिलापहम् ॥ ३९एf ॥ नागरं गृह-कपोत-पुरीषं बीजपूरक-रसो हरितालम् । सैन्धवं च विनिहन्त्य् अ-गदो ऽयं लेपतो ऽलि-कुल-जं विषम् आशु ॥ ४० ॥ अन्ते वृश्चिक-दष्टानां समुदीर्णे भृशं विषे । विषेणालेपयेद् दंशम् उच्चिटिङ्गे ऽप्य् अयं विधिः ॥ ४१ ॥ नाग-पुरीष-च्छत्त्रं रोहिष-मूलं च शेलु-तोयेन । कुर्याद् गुटिकां लेपाद् इयम् अलि-विष-नाशनी श्रेष्ठा ॥ ४२ ॥ अर्कस्य दुग्धेन शिरीष-बीजं त्रिर् भावितं पिप्पलि-चूर्ण-मिश्रम् । एषो ऽ-गदो हन्ति विषाणि कीट-भुजङ्ग-लूतोन्दुर-वृश्चिकानाम् ॥ ४३ ॥ शिरीष-पुष्पं स-करञ्ज-बीजं काश्मीर-जं कुष्ठ-मनःशिले च । एषो ऽ-गदो रात्रिक-वृश्चिकानां संक्रान्ति-कारी कथितो जिनेन ॥ ४४ ॥ ३७.४४av शिरीष-बीजं स-करञ्ज-बीजं कीटेभ्यो दारुण-तरा लूटाः षो-डश ता जगुः । अष्टा-विंशतिर् इत्य् एके ततो ऽप्य् अन्ये तु भूयसीः ॥ ४५ ॥ सहस्र-रश्म्य्-अनुचरा वदन्त्य् अन्ये सहस्र-शः । बहूपद्रव-रूपा तु लूतैकैव विषात्मिका ॥ ४६ ॥ रूपाणि नामतस् तस्या दुर्-ज्ञेयान्य् अति-संकरात् । नास्ति स्थान-व्यवस्था च दोषतो ऽतः प्रचक्षते ॥ ४७ ॥ कृच्छ्र-साध्या पृथग्-दोषैर् अ-साध्या निचयेन सा । तद्-दंशः पैत्तिको दाह-तृट्-स्फोट-ज्वर-मोह-वान् ॥ ४८ ॥ भृशोष्ंा रक्त-पीताभः क्लेदी द्राक्षा-फलोपमः । श्लैष्मिकः कठिनः पाण्डुः परूषक-फलाकृतिः ॥ ४९ ॥ ३७.४९av भृशोष्ं-रक्त-पीताभः निद्रां शीत-ज्वरं कासं कण्डूं च कुरुते भृशम् । वातिकः परुषः श्यावः पर्व-भेद-ज्वर-प्रदः ॥ ५० ॥ तद्-विभागं यथा-स्वं च दोष-लिङ्गैर् विभावयेत् । अ-साध्यायां तु हृन्-मोह-श्वास-हिध्मा-शिरो-ग्रहाः ॥ ५१ ॥ ३७.५१dv -श्वास-हिध्मा-शिरो-रुजाः श्वेत-पीतासिता-रक्ताः पिटिकाः श्वयथूद्भवः । वेपथुर् वमथुर् दाहस् तृड् आन्ध्यं वक्र-नास-ता ॥ ५२ ॥ ३७.५२av श्वेत-पीतासिता-रक्त- ३७.५२bv -पिटिका-श्वयथूद्भवः ३७.५२dv तृड् आन्ध्यं वक्र-नासिका श्यावौष्ठ-वक्त्र-दन्त-त्वं पृष्ठ-ग्रीवावभञ्जनम् । पक्व-जम्बू-स-वर्णं च दंशात् स्रवति शोणितम् ॥ ५३ ॥ सर्वापि सर्व-जा प्रायो व्यपदेशस् तु भूयसा । तीक्ष्ण-मध्यावर-त्वेन सा त्रि-धा हन्त्य् उपेक्षिता ॥ ५४ ॥ ३७.५४dv सा त्रि-धा हन्त्य् उपेक्षया सप्ताहेन दशाहेन पक्षेण च परं क्रमात् । लूता-दंशश् च सर्वो ऽपि दद्रू-मण्डल-संनिभः ॥ ५५ ॥ ३७.५५cv लूता-दंशस् तु सर्वो ऽपि सितो ऽसितो ऽरुणः पीतः श्यावो वा मृदुर् उन्नतः । मध्ये कृष्णो ऽथ-वा श्यावः पर्य्-अन्ते जालकावृतः ॥ ५६ ॥ ३७.५६av सितासितो ऽरुणः पीतः विसर्प-वांश् छोफ-युतस् तप्यते बहु-वेदनः । ज्वराशु-पाक-विक्लेद-कोथावदरणान्वितः ॥ ५७ ॥ क्लेदेन यत् स्पृशत्य् अङ्गं तत्रापि कुरुते व्रणम् । श्वास-दंष्ट्रा-शकृन्-मूत्र-शुक्र-लाला-नखार्तवैः ॥ ५८ ॥ अष्टाभिर् उद्वमत्य् एषा विषं वक्त्राद् विशेषतः । लूता नाभेर् दशत्य् ऊर्ध्वम् ऊर्ध्वं चाधश् च कीटकाः ॥ ५९ ॥ ३७.५९av अष्टाभिर् उद्वमन्त्य् एता ३७.५९bv विषं वक्त्रैर् विशेषतः ३७.५९cv लूता नाभेर् दशन्त्य् ऊर्ध्वम् ३७.५९dv ऊर्ध्वं वाधश् च कीटकाः ३७.५९dv ऊर्ध्वं चाधश् च कीटकः ३७.५९dv अधश् च विष-कीटकाः तद्-दूषितं च वस्त्रादि देहे पृक्तं विकार-कृत् । दिनार्धं लक्ष्यते नैव दंशो लूता-विषोद्भवः ॥ ६० ॥ सूची-व्यध-वद् आभाति ततो ऽसौ प्रथमे ऽहनि । अ-व्यक्त-वर्णः प्रचलः किञ्-चित्-कण्डू-रुजान्वितः ॥ ६१ ॥ ३७.६१av सूची-विद्ध-वद् आभाति द्वितीये ऽभ्युन्नतो ऽन्तेषु पिटिकैर् इव वाचितः । व्यक्त-वर्णो नतो मध्ये कण्डू-मान् ग्रन्थि-संनिभः ॥ ६२ ॥ ३७.६२av द्वितीये ऽत्य्-उन्नतो ऽन्तेषु ३७.६२bv पिटिकैर् इव चाचितः तृतीये स-ज्वरो रोम-हर्ष-कृद् रक्त-मण्डलः । शराव-रूपस् तोदाढ्यो रोम-कूपेषु सास्रवः ॥ ६३ ॥ ३७.६३dv रोम-कूपेषु स-स्रवः महांश् चतुर्थे श्वयथुस् ताप-श्वास-भ्रम-प्रदः । विकारान् कुरुते तांस् तान् पञ्चमे विष-कोप-जान् ॥ ६४ ॥ षष्ठे व्याप्नोति मर्माणि सप्तमे हन्ति जीवितम् । इति तीक्ष्णं विषं मध्यं हीनं च विभजेद् अतः ॥ ६५ ॥ ३७.६५av षष्ठे प्राप्नोति मर्माणि एक-विंशति-रात्रेण विषं शाम्यति सर्व-था । अथाशु लूता-दष्टस्य शस्त्रेणादंशम् उद्धरेत् ॥ ६६ ॥ ३७.६६dv दंशं शस्त्रेण चोद्धरेत् दहेच् च जाम्बवौष्ठाद्यैर् न तु पित्तोत्तरं दहेत् । कर्कशं भिन्न-रोमाणं मर्म-संध्य्-आदि-संश्रितम् ॥ ६७ ॥ प्रसृतं सर्वतो दंशं न च्छिन्दीत दहेन् न च । लेपयेद् दग्धम् अ-गदैर् मधु-सैन्धव-संयुतैः ॥ ६८ ॥ ३७.६८bv न च्छिन्दीत दहेन् न वा सु-शीतैः सेचयेच् चानु कषायैः क्षीरि-वृक्ष-जैः । सर्वतो ऽपहरेद् रक्तं शृङ्गाद्यैः सिरयापि वा ॥ ६९ ॥ सेक-लेपास् ततः शीता बोधि-श्लेष्मातकाक्षकैः । फलिनी-द्वि-निशा-क्षौद्र-सर्पिर्भिः पद्मकाह्वयः ॥ ७० ॥ ३७.७०av सेकालेपास् ततः शीता ३७.७०bv बोधि-श्लेष्मातकाक्षिकैः ३७.७०bv बोधि-श्लेष्मातकाक्ष-जैः ३७.७०cv फलिनी-द्वि-निशा-श्रेष्ठा- अ-शेष-लूता-कीटानाम् अ-गदः सार्वकार्मिकः । हरिद्रा-द्वय-पत्तङ्ग-मञ्जिष्ठा-नत-केसरैः ॥ ७१ ॥ स-क्षौद्र-सर्पिः पूर्वस्माद् अधिकश् चम्पकाह्वयः । तद्-वद् गो-मय-निष्पीड-शर्करा-घृत-माक्षिकैः ॥ ७२ ॥ ३७.७२cv तद्-वद् गो-मय-निष्पीडा- अपामार्ग-मनोऽह्वाल-दार्वी-ध्यामक-गैरिकैः । नतैला-कुष्ठ-मरिच-यष्ट्य्-आह्व-घृत-माक्षिकैः ॥ ७३ ॥ अ-गदो मन्दरो नाम तथान्यो गन्ध-मादनः । नत-लोध्र-वचा-कट्वी-पाठैला-पत्त्र-कुङ्कुमैः ॥ ७४ ॥ मञ्जिष्ठा-श्लेष्मातक-रजनी-सुवहा-शिरीष-पालिन्द्यः । स-सिन्धुवारा विषं घ्नन्ति सैला-चन्दन-कनकाः ॥ ७४+१ ॥ विष-घ्नं बहु-दोषेषु प्रयुञ्जीत विशोधनम् । यष्ट्य्-आह्व-मदनाङ्कोल्ल-जालिनी-सिन्धुवारिकाः ॥ ७५ ॥ ३७.७५av विष-घ्नैर् बहु-दोषेषु ३७.७५dv -जालिनी-सिन्धुवारितान् ३७.७५dv -जालिनी-सिन्धुवारितम् कफे ज्येष्ठाम्बुना पीत्वा विषम् आशु समुद्वमेत् । शिरीष-पत्त्र-त्वङ्-मूल-फलं वाङ्कोल्ल-मूल-वत् ॥ ७६ ॥ ३७.७६dv -फलं चाङ्कोल्ल-मूल-वत् विरेचयेच् च त्रि-फला-नीलिनी-त्रिवृतादिभिः । निवृत्ते दाह-शोफादौ कर्णिकां पातयेद् व्रणात् ॥ ७७ ॥ ३७.७७bv -फलिनी-त्रिवृतादिभिः कुसुम्भ-पुष्पं गो-दन्तः स्वर्णक्षीरी कपोत-विट् । त्रिवृता सैन्धवं दन्ती कर्णिका-पातनं तथा ॥ ७८ ॥ ३७.७८av कुसुम्भ-पुष्प-गो-दन्त- ३७.७८bv -स्वर्णक्षीरी-कपोत-विट् ३७.७८dv कर्णिका-पातनं परम् मूलम् उत्तरवारुण्या वंश-निर्लेख-संयुतम् । तद्-वच् च सैन्धवं कुष्ठं दन्ती कटुक-दौग्धिकम् ॥ ७९ ॥ राज-कोशातकी-मूलं किण्वो वा मथितोद्भवः । कर्णिका-पात-समये बृंहयेच् च विषापहैः ॥ ८० ॥ ३७.८०bv किट्टो वा मथितोद्भवः ३७.८०bv किणो वा मथितोद्भवः ३७.८०dv बृंहयेत विषापहैः स्नेह-कार्यम् अ-शेषं च सर्पिषैव समाचरेत् । विषस्य वृद्धये तैलम् अग्नेर् इव तृणोलुपम् ॥ ८१ ॥ ३७.८१cv विषम् आवर्धयेत् तैलम् ३७.८१dv अग्नेर् इव तृणोलपम् ह्रीवेर-वैकङ्कत-गोपकन्या-मुस्ता-शमी-चन्दन-टुण्टुकानि । शैवाल-नीलोत्पल-वक्र-यष्टी-त्वङ्-नाकुली-पद्मक-राठ-मध्यम् ॥ ८२ ॥ ३७.८२bv -मुस्ता-शमी-चन्दन-तिन्दुकानि रजनी-घन-सर्पलोचना-कण-शुण्ठी-कण-मूल-चित्रकाः । वरुणागुरु-बिल्व-पाटली-पिचुमन्दामय-शेलु-केसरम् ॥ ८३ ॥ ३७.८३cv वरुणागुरु-बिल्व-पाटला- बिल्व-चन्दन-नतोत्पल-शुण्ठी-पिप्पली-निचुल-वेतस-कुष्ठम् । शुक्ति-शाक-वर-पाटलि-भार्गी-सिन्धुवार-करघाट-वराङ्गम् ॥ ८४ ॥ ३७.८४cv शुक्ति-शाबरक-पाटलि-भार्गी- ३७.८४dv -सिन्धुवार-करहाट-वराङ्गम् पित्त-कफानिल-लूताः पानाञ्जन-नस्य-लेप-सेकेन । अ-गद-वरा वृत्त-स्थाः कु-गतीर् इव वारयन्त्य् एते ॥ ८५ ॥ ३७.८५dv कु-गतीर् इव दारयन्त्य् एते ३७.८५dv कु-मतीर् इव दारयन्त्य् एते ३७.८५dv कु-मतीर् इव वारयन्त्य् एते लोध्रं सेव्यं पद्मकं पद्म-रेणुः कालीयाख्यं चन्दनं यच् च रक्तम् । कान्ता-पुष्पं दुग्धिनीका मृणालं लूताः सर्वा घ्नन्ति सर्व-क्रियाभिः ॥ ८६ ॥ अध्याय 38[सम्पाद्यताम्] लालनश् चपलः पुत्रो हसिरश् चिक्किरो ऽजिरः । कषाय-दन्तः कुलकः कोकिलः कपिलो ऽसितः ॥ १ ॥ ३८.१bv हसिरश् चिक्रिरो ऽजनः ३८.१bv हसिरश् चिक्किरो ऽजरः ३८.१bv हसिरश् चिकिलो ऽजिरः अरुणः शबरः श्वेतः कपोतः पलितोन्दुरः । छुच्छुन्दरो रसालाख्यो दशाष्टौ चेति मूषिकाः ॥ २ ॥ ३८.२bv कपोतः पलितोन्दुरुः ३८.२cv छुच्छुन्दरो बलासाख्यो ३८.२cv छुच्छुन्दरो रसालाक्षो ३८.२dv दश चाष्टौ च मूषिकाः शुक्रं पतति यत्रैषां शुक्र-दिग्धैः स्पृशन्ति वा । यद् अङ्गम् अङ्गैस् तत्रास्रे दूषिते पाण्डु-तां गते ॥ ३ ॥ ग्रन्थयः श्वयथुः कोठो मण्डलानि भ्रमो ऽ-रुचिः । शीत-ज्वरो ऽति-रुक् सादो वेपथुः पर्व-भेदनम् ॥ ४ ॥ ३८.४av ग्रन्थयः श्वयथुः कोथो रोम-हर्षः स्रुतिर् मूर्छा दीर्घ-कालानुबन्धनम् । श्लेष्मानुबद्ध-बह्व्-आखु-पोतक-च्छर्दनं स-तृट् ॥ ५ ॥ ३८.५cv श्लेष्मानुबन्ध-बह्व्-आखु- ३८.५cv श्लेष्मानुविद्ध-बह्व्-आखु- ३८.५dv -पोतक-च्छर्दनं सकृत् व्यवाय्य् आखु-विषं कृच्छ्रं भूयो भूयश् च कुप्यति । मूर्छाङ्ग-शोफ-वैवर्ण्य-क्लेद-शब्दा-श्रुति-ज्वराः ॥ ६ ॥ शिरो-गुरु-त्वं लालासृक्-छर्दिश् चा-साध्य-लक्षणम् । शून-वस्तिं वि-वर्णौष्ठम् आख्व्-आभैर् ग्रन्थिभिश् चितम् ॥ ७ ॥ छुच्छुन्दर-स-गन्धं च वर्जयेद् आखु-दूषितम् । शुनः श्लेष्मोल्बणा दोषाः संज्ञां संज्ञा-वहाश्रिताः ॥ ८ ॥ मुष्णन्तः कुर्वते क्षोभं धातूनाम् अति-दारुणम् । लाला-वान् अन्ध-बधिरः सर्वतः सो ऽभिधावति ॥ ९ ॥ स्रस्त-पुच्छ-हनु-स्कन्धः शिरो-दुःखी नताननः । दंशस् तेन विदष्टस्य सुप्तं कृष्णं क्षरत्य् असृक् ॥ १० ॥ हृच्-छिरो-रुग्-ज्वर-स्तम्भ-तृष्णा-मूर्छोद्भवो ऽनु च । अनेनान्ये ऽपि बोद्धव्या व्याला दंष्ट्रा-प्रहारिणः ॥ ११ ॥ ३८.११av हृच्-छिरो-रुग्-ज्वर-स्तम्भस् ३८.११av हृच्-छिरो-रुग् ज्वरः स्तम्भस् ३८.११bv तृष्णा-मूर्छोद्भवो ऽनु च ३८.११bv तृष्णा मूर्छोद्भवो ऽनु च ३८.११cv व्याल-दंष्ट्रा-प्रहारिणः शृगालाश्वतराश्वर्क्ष-द्वीपि-व्याघ्र-वृकादयः । कण्डू-निस्तोद-वैवर्ण्य-सुप्ति-क्लेद-ज्वर-भ्रमाः ॥ १२ ॥ विदाह-राग-रुक्-पाक-शोफ-ग्रन्थि-विकुञ्चनम् । दंशावदरणं स्फोटाः कर्णिका मण्डलानि च ॥ १३ ॥ सर्व-त्र स-विषे लिङ्गं विपरीतं तु निर्-विषे । दष्टो येन तु तच्-चेष्टा-रुतं कुर्वन् विनश्यति ॥ १४ ॥ पश्यंस् तम् एव चा-कस्माद् आदर्श-सलिलादिषु । यो ऽद्भ्यस् त्रस्येद् अ-दष्टो ऽपि शब्द-संस्पर्श-दर्शनैः ॥ १५ ॥ ३८.१५dv शब्द-स्पर्श-निदर्शनैः जल-संत्रास-नामानं दष्टं तम् अपि वर्जयेत् । आखुना दष्ट-मात्रस्य दंशं काण्डेन दाहयेत् ॥ १६ ॥ दर्पणेनाथ-वा तीव्र-रुजा स्यात् कर्णिकान्य-था । दग्धं विस्रावयेद् दंशं प्रच्छितं च प्रलेपयेत् ॥ १७ ॥ ३८.१७cv दग्ध्वा विस्रावयेद् दंशं ३८.१७dv प्रच्छिन्नं च प्रलेपयेत् शिरीष-रजनी-वक्र-कुङ्कुमामृतवल्लिभिः । अगार-धूम-मञ्जिष्ठा-रजनी-लवणोत्तमैः ॥ १८ ॥ लेपो जयत्य् आखु-विषं कर्णिकायाश् च पातनः । ततो ऽम्लैः क्षालयित्वानु तोयैर् अनु च लेपयेत् ॥ १९ ॥ ३८.१९dv पिष्टैर् अनु च लेपयेत् पालिन्दी-श्वेत-कटभी-बिल्व-मूल-गुडूचिभिः । अन्यैश् च विष-शोफ-घ्नैः सिरां वा मोक्षयेद् द्रुतम् ॥ २० ॥ ३८.२०dv सिरां वा मोचयेद् द्रुतम् छर्दनं नीलिनी-क्वाथैः शुकाख्याङ्कोल्लयोर् अपि । कोशातक्याः शुकाख्यायाः फलं जीमूतकस्य च ॥ २१ ॥ ३८.२१cv कोशवत्याः शुकाख्यायाः मदनस्य च संचूर्ण्य दध्ना पीत्वा विषं वमेत् । वचा-मदन-जीमूत-कुष्ठं वा मूत्र-पेषितम् ॥ २२ ॥ पूर्व-कल्पेन पातव्यं सर्वोन्दुर-विषापहम् । विरेचनं त्रिवृन्-नीली-त्रि-फला-कल्क इष्यते ॥ २३ ॥ ३८.२३cv विरेचने त्रिवृन्-नीली- शिरो-विरेचने सारः शिरीषस्य फलानि च । अञ्जनं गो-मय-रसो व्योष-सूक्ष्म-रजो-ऽन्वितः ॥ २४ ॥ ३८.२४cv अञ्जने गो-मय-रसो ३८.२४dv व्योष-सूक्ष्म-रजो-ऽन्वितः कपित्थ-गो-मय-रसो मधु-मान् अवलेहनम् । तण्डुलीयक-मूलेन सिद्धं पाने हितं घृतम् ॥ २५ ॥ ३८.२५bv मधु-मान् अवलेहने द्वि-निशा-कटभी-रक्ता-यष्ट्य्-आह्वैर् वामृतान्वितैः । आस्फोत-मूल-सिद्धं वा पञ्च-कापित्थम् एव वा ॥ २६ ॥ सिन्धुवारं नतं शिग्रु-बिल्व-मूलं पुनर्नवा । वचा-श्वदंष्ट्रा-जीमूतम् एषां क्वाथं स-माक्षिकम् ॥ २७ ॥ ३८.२७av सिन्धुवार-नतं शिग्रु- ३८.२७bv -बिल्व-मूलं पुनर्नवम् पिबेच् छाल्य्-ओदनं दध्ना भुञ्जानो मूषिकार्दितः । तक्रेण शरपुङ्खाया बीजं संचूर्ण्य वा पिबेत् ॥ २८ ॥ अङ्कोल्ल-मूल-कल्को वा बस्त-मूत्रेण कल्कितः । पानालेपनयोर् युक्तः सर्वाखु-विष-नाशनः ॥ २९ ॥ ३८.२९cv पान-लेपनयोर् युक्तः कपित्थ-मध्य-तिलक-तिलाङ्कोल्ल-जटाः पिबेत् । गवां मूत्रेण पयसा मञ्जरीं तिलकस्य वा ॥ ३० ॥ ३८.३०av कपित्थ-मध्य-तिलकं ३८.३०av कपित्थ-मध्यं तिलकं ३८.३०bv -तिलाङ्कोल्ल-जटां पिबेत् ३८.३०bv तिलाङ्कोल्ल-जटाः पिबेत् ३८.३०dv मञ्जरीस् तिलकस्य वा अथ-वा सैर्यकान् मूलं स-क्षौद्रं तण्डुलाम्बुना । कटुकालाबु-विन्यस्तं पीतं वाम्बु निशोषितम् ॥ ३१ ॥ ३८.३१dv पिबेद् वाम्बु निशोषितम् ३८.३१dv पिबेच् चाम्बु निशोषितम् सिन्धुवारस्य मूलानि बिडालास्थि विषं नतम् । जल-पिष्टो ऽ-गदो हन्ति नस्याद्यैर् आखु-जं विषम् ॥ ३२ ॥ स-शेषं मूषिक-विषं प्रकुप्यत्य् अभ्र-दर्शने । यथा-यथं वा कालेषु दोषाणां वृद्धि-हेतुषु ॥ ३३ ॥ ३८.३३अच् स-शेषं मूषक-विषं तत्र सर्वे यथावस्थं प्रयोज्याः स्युर् उपक्रमाः । यथा-स्वं ये च निर्दिष्टास् तथा दूषी-विषापहाः ॥ ३४ ॥ दंशं त्व् अलर्क-दष्टस्य दग्धम् उष्णेन सर्पिषा । प्रदिह्याद् अ-गदैस् तैस् तैः पुराणं च घृतं पिबेत् ॥ ३५ ॥ अर्क-क्षीर-युतं चास्य योज्यम् आशु विरेचनम् । अङ्कोल्लोत्तर-मूलाम्बु त्रि-पलं स-हविः-पलम् ॥ ३६ ॥ ३८.३६अच् अर्क-क्षीर-युतं वास्य पिबेत् स-धत्तूर-फलां श्वेतां वापि पुनर्नवाम् । ऐकध्यं पललं तैलं रूपिकायाः पयो गुडः ॥ ३७ ॥ ३८.३७bv श्वेतां चापि पुनर्नवाम् ३८.३७dv रूयिकायाः पयो गुडः ३८.३७dv रूषिकायाः पयो गुडः भिनत्ति विषम् आलर्कं घन-वृन्दम् इवानिलः । स-मन्त्रं सौषधी-रत्नं स्नपनं च प्रयोजयेत् ॥ ३८ ॥ चतुष्-पाद्भिर् द्वि-पाद्भिर् वा नख-दन्त-परिक्षतम् । शूयते पच्यते राग-ज्वर-स्राव-रुजान्वितम् ॥ ३९ ॥ ३८.३९dv -ज्वरास्राव-रुजान्वितम् सोमवल्को ऽश्वकर्णश् च गोजिह्वा हंसपादिका । रजन्यौ गैरिकं लेपो नख-दन्त-विषापहः ॥ ४० ॥ अध्याय 39[सम्पाद्यताम्] दीर्घम् आयुः स्मृतिं मेधाम् आरोग्यं तरुणं वयः । प्रभा-वर्ण-स्वरौदार्यं देहेन्द्रिय-बलोदयम् ॥ १ ॥ वाक्-सिद्धिं वृष-तां कान्तिम् अवाप्नोति रसायनात् । लाभोपायो हि शस्तानां रसादीनां रसायनम् ॥ २ ॥ ३९.२cv लाभोपायो हि सप्तानां पूर्वे वयसि मध्ये वा तत् प्रयोज्यं जितात्मनः । स्निग्धस्य स्रुत-रक्तस्य विशुद्धस्य च सर्व-था ॥ ३ ॥ अ-विशुद्धे शरीरे हि युक्तो रासायनो विधिः । वाजी-करो वा मलिने वस्त्रे रङ्ग इवा-फलः ॥ ४ ॥ ३९.४dv वस्त्रे राग इवा-फलः रसायनानां द्वि-विधं प्रयोगम् ऋषयो विदुः । कुटी-प्रावेशिकं मुख्यं वातातपिकम् अन्य-था ॥ ५ ॥ पुरे प्राप्योपकरणे हर्म्य-निर्-वात-निर्-भये । दिश्य् उदीच्यां शुभे देशे त्रि-गर्भां सूक्ष्म-लोचनाम् ॥ ६ ॥ ३९.६av निर्-वाते निर्-भये धर्म्ये ३९.६av निर्-वाते निर्-भये हर्म्ये ३९.६bv प्राप्योपकरणे पुरे ३९.६cv दिश्य् ऐशान्यां शुभे देशे धूमातप-रजो-व्याल-स्त्री-मूर्खाद्य-विलङ्घिताम् । सज्ज-वैद्योपकरणां सु-मृष्टां कारयेत् कुटीम् ॥ ७ ॥ अथ पुण्ये ऽह्नि संपूज्य पूज्यांस् तां प्रविशेच् छुचिः । तत्र संशोधनैः शुद्धः सुखी जात-बलः पुनः ॥ ८ ॥ ब्रह्म-चारी धृति-युतः श्रद्-दधानो जितेन्द्रियः । दान-शील-दया-सत्य-व्रत-धर्म-परायणः ॥ ९ ॥ देवतानुस्मृतौ युक्तो युक्त-स्वप्न-प्रजागरः । प्रियौषधः पेशल-वाग् आरभेत रसायनम् ॥ १० ॥ ३९.१०cv प्रियौषधः पेशल-वाक् ३९.१०dv प्रारभेत रसायनम् हरीतकीम् आमलकं सैन्धवं नागरं वचाम् । हरिद्रां पिप्पलीं वेल्लं गुडं चोष्णाम्बुना पिबेत् ॥ ११ ॥ स्निग्ध-स्विन्नो नरः पूर्वं तेन साधु विरिच्यते । ततः शुद्ध-शरीराय कृत-संसर्जनाय च ॥ १२ ॥ ३९.१२av स्निग्धः स्विन्नो नरः पूर्वं ३९.१२bv तेन साधु विशुध्यति त्रि-रात्रं पञ्च-रात्रं वा सप्ताहं वा घृतान्वितम् । दद्याद् यावकम् आ-शुद्धेः पुराण-शकृतो ऽथ-वा ॥ १३ ॥ इत्थं संस्कृत-कोष्ठस्य रसायनम् उपाहरेत् । यस्य यद् यौगिकं पश्येत् सर्वम् आलोच्य सात्म्य-वित् ॥ १४ ॥ पथ्या-सहस्रं त्रि-गुण-धात्री-फल-समन्वितम् । पञ्चानां पञ्च-मूलानां सार्धं पल-शत-द्वयम् ॥ १५ ॥ जले दश-गुणे पक्त्वा दश-भाग-स्थिते रसे । आपोथ्य कृत्वा व्य्-अस्थीनि विजयामलकान्य् अथ ॥ १६ ॥ विनीय तस्मिन् निर्यूहे योजयेत् कुडवांशकम् । त्वग्-एला-मुस्त-रजनी-पिप्पल्य्-अगुरु-चन्दनम् ॥ १७ ॥ मण्डूकपर्णी-कनक-शङ्खपुष्पी-वचा-प्लवम् । यष्ट्य्-आह्वयं विडङ्गं च चूर्णितं तुलयाधिकम् ॥ १८ ॥ सितोपलार्ध-भारं च पात्राणि त्रीणि सर्पिषः । द्वे च तैलात् पचेत् सर्वं तद् अग्नौ लेह-तां गतम् ॥ १९ ॥ अवतीर्णं हिमं युञ्ज्याद् विंशैः क्षौद्र-शतैस् त्रिभिः । ततः खजेन मथितं निदध्याद् घृत-भाजने ॥ २० ॥ या नोपरुन्ध्याद् आहारम् एकं मात्रास्य सा स्मृता । षष्टिकः पयसा चात्र जीर्णे भोजनम् इष्यते ॥ २१ ॥ ३९.२१bv एका मात्रास्य सा स्मृता वैखानसा बालखिल्यास् तथा चान्ये तपो-धनाः । ब्रह्मणा विहितं धन्यम् इदं प्राश्य रसायनम् ॥ २२ ॥ ३९.२२av वैखानसा बालिखिल्यास् तन्द्रा-श्रम-क्लम-वली-पलितामय-वर्जिताः । मेधा-स्मृति-बलोपेता बभूवुर् अ-मितायुषः ॥ २३ ॥ अभयामलक-सहस्रं निर्-आमयं पिप्पली-सहस्र-युतम् । तरुण-पलाश-क्षार-द्रवी-कृतं स्थापयेद् भाण्डे ॥ २४ ॥ उपयुक्ते च क्षारे छाया-संशुष्क-चूर्णितं योज्यम् । पादांशेन सितायाश् चतुर्-गुणाभ्यां मधु-घृताभ्याम् ॥ २५ ॥ ३९.२५av उपयुक्ते च क्वाथे तद् घृत-कुम्भे भूमौ निधाय षण्-मास-संस्थम् उद्धृत्य । प्राह्णे प्राश्य यथानलम् उचिताहारो भवेत् सततम् ॥ २६ ॥ ३९.२६bv निखाय षण्-मास-संस्थम् उद्धृत्य ३९.२६cv प्राह्णे प्राश्य यथा-बलम् इत्य् उपयुञ्ज्या-शेषं वर्ष-शतम् अन्-आमयो जरा-रहितः । जीवति बल-पुष्टि-वपुः-स्मृति-मेधाद्य्-अन्वितो विशेषेण ॥ २७ ॥ ३९.२७av इत्य् उपयोज्या-शेषं नी-रुजार्द्र-पलाशस्य च्छिन्ने शिरसि तत् क्षतम् । अन्तर् द्वि-हस्तं गम्भीरं पूर्यम् आमलकैर् नवैः ॥ २८ ॥ ३९.२८bv च्छिन्ने शिरसि तक्षितम् आ-मूलं वेष्टितं दर्भैः पद्मिनी-पङ्क-लेपितम् । आदीप्य गो-मयैर् वन्यैर् निर्-वाते स्वेदयेत् ततः ॥ २९ ॥ स्विन्नानि तान्य् आमलकानि तृप्त्या खादेन् नरः क्षौद्र-घृतान्वितानि । क्षीरं शृतं चानु पिबेत् प्र-कामं तेनैव वर्तेत च मासम् एकम् ॥ ३० ॥ वर्ज्यानि वर्ज्यानि च तत्र यत्नात् स्पृश्यं च शीताम्बु न पाणिनापि । एका-दशाहे ऽस्य ततो व्यतीते पतन्ति केशा दशना नखाश् च ॥ ३१ ॥ ३९.३१bv स्पृशेन् न शीताम्बु च पाणिनापि अथाल्पकैर् एव दिनैः सु-रूपः स्त्रीष्व् अ-क्षयः कुञ्जर-तुल्य-वीर्यः । विशिष्ट-मेधा-बल-बुद्धि-सत्-त्वो भवत्य् असौ वर्ष-सहस्र-जीवी ॥ ३२ ॥ दश-मूल-बला-मुस्त-जीवकर्षभकोत्पलम् । पर्णिन्यौ पिप्पली शृङ्गी मेदा तामलकी त्रुटी ॥ ३३ ॥ जीवन्ती जोङ्गकं द्राक्षा पौष्करं चन्दनं शठी । पुनर्नवर्द्धि-काकोली-काकनासामृता-द्वयम् ॥ ३४ ॥ ३९.३४cv पुनर्नवा-द्वि-काकोली- ३९.३४dv -काकनासामृताह्वयाः विदारी वृष-मूलं च तद् ऐकध्यं पलोन्मितम् । जल-द्रोणे पचेत् पञ्च धात्री-फल-शतानि च ॥ ३५ ॥ पाद-शेषं रसं तस्माद् व्य्-अस्थीन्य् आमलकानि च । गृहीत्वा भर्जयेत् तैल-घृताद् द्वा-दशभिः पलैः ॥ ३६ ॥ ३९.३६av पाद-शेषे रसे तस्मिन् मत्स्यण्डिका-तुलार्धेन युक्तं तल् लेह-वत् पचेत् । स्नेहार्धं मधु सिद्धे तु तवक्षीर्याश् चतुः-पलम् ॥ ३७ ॥ ३९.३७cv स्नेहार्धं मधुनः शीते पिप्पल्या द्वि-पलं दद्याच् चतुर्-जातं कणार्धितम् । अतो ऽवलेहयेन् मात्रां कुटी-स्थः पथ्य-भोजनः ॥ ३८ ॥ ३९.३८bv चतुर्-जातं कणार्धिकम् ३९.३८bv चतुर्-जातं कणार्धकम् ३९.३८dv कुटी-स्थं पथ्य-भोजिनम् इत्य् एष च्यवन-प्राशो यं प्राश्य च्यवनो मुनिः । जरा-जर्जरितो ऽप्य् आसीन् नारी-नयन-नन्दनः ॥ ३९ ॥ कासं श्वासं ज्वरं शोषं हृद्-रोगं वात-शोणितम् । मूत्र-शुक्राश्रयान् दोषान् वैस्वर्यं च व्यपोहति ॥ ४० ॥ बाल-वृद्ध-क्षत-क्षीण-कृशानाम् अङ्ग-वर्धनः ॥ ४१अब् ॥ मेधां स्मृतिं कान्तिम् अन्-आमय-त्वम् आयुः-प्रकर्षं पवनानुलोम्यम् ॥ ४१च्द् ॥ स्त्रीषु प्रहर्षं बलम् इन्द्रियाणाम् अग्नेश् च कुर्याद् विधिनोपयुक्तः ॥ ४१एf ॥ मधुकेन तवक्षीर्या पिप्पल्या सिन्धु-जन्मना । पृथग् लोहैः सुवर्णेन वचया मधु-सर्पिषा ॥ ४२ ॥ सितया वा समा युक्ता समायुक्ता रसायनम् । त्रि-फला सर्व-रोग-घ्नी मेधायुः-स्मृति-बुद्धि-दा ॥ ४३ ॥ ३९.४३av सितयाथ समायुक्ता ३९.४३bv रौप्य-युक्ता रसायनी मण्डूकपर्ण्याः स्व-रसं यथाग्नि क्षीरेण यष्टीमधुकस्य चूर्णम् । रसं गुडूच्यास् सह-मूल-पुष्प्याः कल्कं प्रयुञ्जीत च शङ्खपुष्प्याः ॥ ४४ ॥ आयुः-प्रदान्य् आमय-नाशनानि बलाग्नि-वर्ण-स्वर-वर्धनानि । मेध्यानि चैतानि रसायनानि मेध्या विशेषेण तु शङ्खपुष्पी ॥ ४५ ॥ ३९.४५dv मेध्या विशेषेण च शङ्खपुष्पी नलदं कटु-रोहिणी पयस्या मधुकं चन्दन-शारिवोग्रगन्धाः । त्रि-फला कटुक-त्रयं हरिद्रे स-पटोलं लवणं च तैः सु-पिष्टैः ॥ ४६ ॥ त्रि-गुणेन रसेन शङ्खपुष्प्याः स-पयस्कं घृत-नल्वणं विपक्वम् । उपयुज्य भवेज् जडो ऽपि वाङ्मी श्रुत-धारी प्रतिभान-वान् अ-रोगः ॥ ४७ ॥ ३९.४७dv श्रुति-धारी प्रतिभान-वान् अ-रोगः ३९.४७dv श्रुति-धारी प्रतिभान-वान् अ-रोगी पेष्यैर् मृणाल-बिस-केसर-पत्त्र-बीजैः सिद्धं स-हेम-शकलं पयसा च सर्पिः । पञ्चारविन्दम् इति तत् प्रथितं पृथिव्यां प्रभ्रष्ट-पौरुष-बल-प्रतिभैर् निषेव्यम् ॥ ४८ ॥ ३९.४८cv पञ्चारविन्दम् इति सर्पिर् उदार-वीर्यं यन् नाल-कन्द-दल-केसर-वद् विपक्वं नीलोत्पलस्य तद् अपि प्रथितं द्वितीयम् । सर्पिश् चतुष्-कुवलयं स-हिरण्य-पत्त्रं मेध्यं गवाम् अपि भवेत् किम् उ मानुषाणाम् ॥ ४९ ॥ ब्राह्मी-वचा-सैन्धव-शङ्खपुष्पी-मत्स्याक्षक-ब्रह्मसुवर्चलैन्द्र्यः । वैदेहिका च त्रि-यवाः पृथक् स्युर् यवौ सुवर्णस्य तिलो विषस्य ॥ ५० ॥ सर्पिषश् च पलम् एकत एतद् योजयेत् परिणते च घृताढ्यम् । भोजनं स-मधु वत्सरम् एवं शीलयन्न् अधिक-धी-स्मृति-मेधः ॥ ५१ ॥ ३९.५१dv शीलयन्न् अधिक-धी-स्मृति-वेषः अतिक्रान्त-जरा-व्याधि-तन्द्रालस्य-श्रम-क्लमः । जीवत्य् अब्द-शतं पूर्णं श्री-तेजः-कान्ति-दीप्ति-मान् ॥ ५२ ॥ ३९.५२dv श्री-तेजः-कान्ति-मूर्ति-मान् विशेषतः कुष्ठ-किलास-गुल्म-विष-ज्वरोन्माद-गरोदराणि । अथर्व-मन्त्रादि-कृताश् च कृत्याः शाम्यन्त्य् अनेनाति-बलाश् च वाताः ॥ ५३ ॥ शरन्-मुखे नागबलां पुष्य-योगे समुद्धरेत् । अक्ष-मात्रं ततो मूलाच् चूर्णितात् पयसा पिबेत् ॥ ५४ ॥ ३९.५४cv अक्ष-मात्रं ततो मूलं ३९.५४dv चूर्णितं पयसा पिबेत् लिह्यान् मधु-घृताभ्यां वा क्षीर-वृत्तिर् अन्-अन्न-भुक् । एवं वर्ष-प्रयोगेन जीवेद् वर्ष-शतं बली ॥ ५५ ॥ फलोन्-मुखो गोक्षुरकः स-मूलश् छाया-विशुष्कः सु-विचूर्णिताङ्गः । सु-भावितः स्वेन रसेन तस्मान् मात्रां परां प्रासृतिकीं पिबेद् यः ॥ ५६ ॥ ३९.५६dv मात्रां परं प्रासृतिकीं पिबेद् यः क्षीरेण तेनैव च शालिम् अश्नन् जीर्णे भवेत् स द्वि-तुलोपयोगात् । शक्तः सु-रूपः सु-भगः शतायुः कामी ककुद्-मान् इव गो-कुल-स्थः ॥ ५७ ॥ वाराही-कन्दम् आर्द्रार्द्रं क्षीरेण क्षीर-पः पिबेत् । मासं निर्-अन्नो मासं च क्षीरान्नादो जरां जयेत् ॥ ५८ ॥ तत्-कन्द-श्लक्ष्ण-चूर्णं वा स्व-रसेन सु-भावितम् । घृत-क्षौद्र-प्लुतं लिह्यात् तत्-पक्वं वा घृतं पिबेत् ॥ ५९ ॥ ३९.५९cv घृत-क्षौद्र-युतं लिह्यात् तद्-वद् विदार्य्-अतिबला-बला-मधुक-वायसीः । श्रेयसी-श्रेयसी-युक्ता-पथ्या-धात्री-स्थिरामृताः ॥ ६० ॥ ३९.६०cv जीवन्ती-श्रेयसी-युक्ता- मण्डूकी-शङ्खकुसुमा-वाजिगन्धा-शतावरीः । उपयुञ्जीत मेधा-धी-वयः-स्थैर्य-बल-प्रदाः ॥ ६१ ॥ ३९.६१cv उपयुञ्जीत धी-मेधा- ३९.६१cv उपयुञ्जीत मेधावी ३९.६१dv वयः-स्थैर्य-बल-प्रदाः यथा-स्वं चित्रकः पुष्पैर् ज्ञेयः पीत-सितासितैः । यथोत्तरं स गुण-वान् विधिना च रसायनम् ॥ ६२ ॥ छाया-शुष्कं ततो मूलं मासं चूर्णी-कृतं लिहन् । सर्पिषा मधु-सर्पिर्भ्यां पिबन् वा पयसा यतिः ॥ ६३ ॥ अम्भसा वा हितान्नाशी शतं जीवति नी-रुजः । मेधावी बल-वान् कान्तो वपुष्-मान् दीप्त-पावकः ॥ ६४ ॥ तैलेन लीढो मासेन वातान् हन्ति सु-दुस्-तरान् । मूत्रेण श्वित्र-कुष्ठानि पीतस् तक्रेण पायु-जान् ॥ ६५ ॥ ३९.६५bv वातान् हन्ति सु-दारुणान् भल्लातकानि पुष्टानि धान्य-राशौ निधापयेत् । ग्रीष्मे संगृह्य हेमन्ते स्वादु-स्निग्ध-हिमैर् वपुः ॥ ६६ ॥ ३९.६६dv स्वादु-स्निग्ध-हिमैः पुनः संस्कृत्य तान्य् अष्ट-गुणे सलिले ऽष्टौ विपाचयेत् । अष्टांश-शिष्टं तत्-क्वाथं स-क्षीरं शीतलं पिबेत् ॥ ६७ ॥ ३९.६७cv अष्टांश-शिष्टं तं क्वाथं वर्धयेत् प्रत्य्-अहं चानु तत्रैकैकम् अरुष्करम् । सप्त-रात्र-त्रयं यावत् त्रीणि त्रीणि ततः परम् ॥ ६८ ॥ आ-चत्वारिंशतस् तानि ह्रासयेद् वृद्धि-वत् ततः । सहस्रम् उपयुञ्जीत सप्ताहैर् इति सप्तभिः ॥ ६९ ॥ ३९.६९dv सप्ताहैर् अपि सप्तभिः यन्त्रितात्मा घृत-क्षीर-शालि-षष्टिक-भोजनः । तद्-वत् त्रि-गुणितं कालं प्रयोगान्ते ऽपि चाचरेत् ॥ ७० ॥ ३९.७०dv प्रयोगान्ते ऽप्य् उपाचरेत् आशिषो लभते ऽ-पूर्वा वह्नेर् दीप्तिं विशेषतः । प्रमेह-कृमि-कुष्ठार्शो-मेदो-दोष-विवर्जितः ॥ ७१ ॥ ३९.७१av आशिषो लभते पूर्वा पिष्ट-स्वेदनम् अ-रुजैः पूर्णं भल्लातकैर् विजर्जरितैः । भूमि-निखाते कुम्भे प्रतिष्ठितं कृष्ण-मृल्-लिप्तम् ॥ ७२ ॥ ३९.७२bv पूर्णं भल्लातकैः सु-जर्जरितैः परिवारितं समन्तात् पचेत् ततो गो-मयाग्निना मृदुना । तत्-स्व-रसो यश् च्यवते गृह्णीयात् तं दिने ऽन्यस्मिन् ॥ ७३ ॥ ३९.७३bv पचेत् तद् गो-मयाग्निना मृदुना अमुम् उपयुज्य स्व-रसं मध्व्-अष्टम-भागिकं द्वि-गुण-सर्पिः । पूर्व-विधि-यन्त्रितात्मा प्राप्नोति गुणान् स तान् एव ॥ ७४ ॥ ३९.७४av अमुम् उपयुञ्ज्यात् स्व-रसं पुष्टानि पाकेन परिच्युतानि भल्लातकान्य् आढक-संमितानि । घृष्ट्वेष्टिका-चूर्ण-कणैर् जलेन प्रक्षाल्य संशोष्य च मारुतेन ॥ ७५ ॥ जर्जराणि विपचेज् जल-कुम्भे पाद-शेष-घृत-गालित-शीतम् । तद्-रसं पुनर् अपि श्रपयेत क्षीर-कुम्भ-सहितं चरण-स्थे ॥ ७६ ॥ ३९.७६bv पाद-शेष-घृत-गालित-शेषम् ३९.७६bv पाद-शेष-घृत-गालित-शीते ३९.७६bv पाद-शेषम् अवतारित-शीतम् ३९.७६cv तं रसं पुनर् अपि श्रपयेत ३९.७६dv क्षीर-कुम्भ-सहितं चरण-स्थम् सर्पिः पक्वं तत्र तुल्य-प्रमाणं युञ्ज्यात् स्वेच्छं शर्करया रजोभिः । एकी-भूतं तत् खज-क्षोभणेन स्थाप्यं धान्ये सप्त-रात्रं सु-गुप्तम् ॥ ७७ ॥ ३९.७७av सर्पिः पक्वं तेन तुल्य-प्रमाणं ३९.७७bv युञ्ज्यात् प्रस्थं शर्करया रजोभिः ३९.७७bv युञ्ज्यात् स्वच्छं शर्करया रजोभिः ३९.७७cv एकी-भूतं तं खज-क्षोभणेन तम् अमृत-रस-पाकं यः प्रगे प्राशम् अश्नन्न् अनुपिबति यथेष्टं वारि दुग्धं रसं वा । स्मृति-मति-बल-मेधा-सत्-त्व-सारैर् उपेतः कनक-निचय-गौरः सो ऽश्नुते दीर्घम् आयुः ॥ ७८ ॥ द्रोणे ऽम्भसो व्रणकृतां त्रि-शताद् विपक्वात् क्वाथाढके पल-समैस् तिल-तैल-पात्रम् । तिक्ता-विषा-द्वय-वरा-गिरिजन्म-तार्क्ष्यैः सिद्धं परं निखिल-कुष्ठ-निबर्हणाय ॥ ७९ ॥ ३९.७९av द्रोणे ऽम्भसो व्रणकृतां त्रि-शतानि पक्त्वा ३९.७९cv तिक्ता-निशा-द्वय-वचा-गिरिजन्म-तार्क्ष्यैः ३९.७९cv तिक्ता-निशा-द्वय-वरा-गिरिजन्म-तार्क्ष्यैः ३९.७९cv तिक्ता-विषा-द्वय-वचा-गिरिजन्म-तार्क्ष्यैः ३९.७९cv तिक्ता-विषा-द्वय-वरा-गिरिजात-तार्क्ष्यैः सहामलक-शुक्तिभिर् दधि-सरेण तैलेन वा ॥ ८०अ ॥ गुडेन पयसा घृतेन यव-सक्तुभिर् वा सह ॥ ८०ब् ॥ तिलेन सह माक्षिकेण पललेन सूपेन वा ॥ ८०च् ॥ वपुष्-करम् अरुष्करं परम-मेध्यम् आयुष्-करम् ॥ ८०द् ॥ भल्लातकानि तीक्ष्णानि पाकीन्य् अग्नि-समानि च । भवन्त्य् अमृत-कल्पानि प्रयुक्तानि यथा-विधि ॥ ८१ ॥ ३९.८१dv कल्पितानि यथा-विधि कफ-जो न स रोगो ऽस्ति न विबन्धो ऽस्ति कश्-च-न । यं न भल्लातकं हन्याच् छीघ्रम् अग्नि-बल-प्रदम् ॥ ८२ ॥ ३९.८२dv छीघ्रं वह्नि-बल-प्रदम् वातातप-विधाने ऽपि विशेषेण विवर्जयेत् । कुलत्थ-दधि-शुक्तानि तैलाभ्यङ्गाग्नि-सेवनम् ॥ ८३ ॥ वृक्षास् तुबरका नाम पश्चिमार्णव-तीर-जाः । वीची-तरङ्ग-विक्षोभ-मारुतोद्धूत-पल्लवाः ॥ ८४ ॥ तेभ्यः फलान्य् आददीत सु-पक्वान्य् अम्बु-दागमे । मज्ज्ञः फलेभ्यश् चादाय शोषयित्वावचूर्ण्य च ॥ ८५ ॥ ३९.८५cv मज्जां फलेभ्यश् चादाय ३९.८५cv मज्जाः फलेभ्यश् चादाय ३९.८५dv शोषयित्वा विचूर्ण्य च तिल-वत् पीडयेद् द्रोण्यां क्वाथयेद् वा कुसुम्भ-वत् । तत्-तैलं संभृतं भूयः पचेद् आ-सलिल-क्षयात् ॥ ८६ ॥ ३९.८६cv तत्-तैलं स-घृतं भूयः ३९.८६cv तत्-तैलं संसृतं भूयः ३९.८६cv तत्-तैलं संहृतं भूयः अवतार्य करीषे च पक्ष-मात्रं निधापयेत् । स्निग्ध-स्विन्नो हृत-मलः पक्षाद् उद्धृत्य तत् ततः ॥ ८७ ॥ ३९.८७dv पक्षाद् उद्धृत्य यत्न-वान् चतुर्थ-भक्तान्तरितः प्रातः पाणि-तलं पिबेत् । मन्त्रेणानेन पूतस्य तैलस्य दिवसे शुभे ॥ ८८ ॥ मज्ज-सार महा-वीर्य सर्वान् धातून् विशोधय । शङ्ख-चक्र-गदा-पाणिस् त्वाम् आज्ञापयते ऽ-च्युतः ॥ ८९ ॥ ३९.८९av मज्जा-सार महा-वीर्य ३९.८९dv त्वाम् आज्ञापयते ऽ-च्युत तेनास्योर्ध्वम् अधस्-ताच् च दोषा यान्त्य् अ-सकृत् ततः । सायम् अ-स्नेह-लवणां यवागूं शीतलां पिबेत् ॥ ९० ॥ ३९.९०bv दोषा यान्त्य् अ-सकृत्-सकृत् पञ्चाहानि पिबेत् तैलम् इत्थं वर्ज्यान् विवर्जयन् । पक्षं मुद्ग-रसान्नाशी सर्व-कुष्ठैर् विमुच्यते ॥ ९१ ॥ ३९.९१bv इत्थं वर्ज्यानि वर्जयेत् तद् एव खदिर-क्वाथे त्रि-गुणे साधु साधितम् । निहितं पूर्व-वत् पक्षं पिबेन् मासं सु-यन्त्रितः ॥ ९२ ॥ तेनाभ्यक्त-शरीरश् च कुर्वन्न् आहारम् ईरितम् । अनेनाशु प्रयोगेण साधयेत् कुष्ठिनं नरम् ॥ ९३ ॥ भिन्न-स्वरं रक्त-नेत्रं शीर्णाङ्गं कृमि-भक्षितम् ॥ ९३.१+(१)अब् ॥ ३९.९३.१+(१)अव् भग्न-स्वरं रक्त-नेत्रं ३९.९३.१+(१)ब्व् शीर्णाङ्गं कृमिभिश् चितम् सर्पिर्-मधु-युतं पीतं तद् एव खदिराद् विना । पक्षं मांस-रसाहारं करोति द्वि-शतायुषम् ॥ ९४ ॥ ३९.९४cv पक्व-मांस-रसाहारं ३९.९४cv पक्वं मांस-रसाहारं तद् एव नस्ये पञ्चाशद् दिवसान् उपयोजितम् । वपुष्-मतं श्रुत-धरं करोति त्रि-शतायुषम् ॥ ९५ ॥ ३९.९५cv वपुष्-मतं श्रुति-धरं वली-पलित-निर्मुक्तं स्थिर-स्मृति-कच-द्वि-जम् ॥ ९५.१+(१)अब् ॥ पञ्चाष्टौ सप्त दश वा पिप्पलीर् मधु-सर्पिषा । रसायन-गुणान्वेषी समाम् एकां प्रयोजयेत् ॥ ९६ ॥ ३९.९६dv मासम् एकं प्रयोजयेत् तिस्रस् तिस्रस् तु पूर्वाह्णे भुक्त्वाग्रे भोजनस्य च । पिप्पल्यः किंशुक-क्षार-भाविता घृत-भर्जिताः ॥ ९७ ॥ ३९.९७bv भुक्त्वाग्रे भोजनस्य तु प्रयोज्या मधु-संमिश्रा रसायन-गुणैषिणा । क्रम-वृद्ध्या दशाहानि दश-पैप्पलिकं दिनम् ॥ ९८ ॥ ३९.९८cv दश-वृद्ध्या दशाहानि ३९.९८dv दश-पिप्पलिकं दिनम् वर्धयेत् पयसा सार्धं तथैवापनयेत् पुनः । जीर्णौषधश् च भुञ्जीत षष्टिकं क्षीर-सर्पिषा ॥ ९९ ॥ पिप्पलीनां सहस्रस्य प्रयोगो ऽयं रसायनम् । पिष्टास् ता बलिभिः पेयाः शृता मध्य-बलैर् नरैः ॥ १०० ॥ शीती-कृता हीन-बलैर् वीक्ष्य दोषामयान् प्रति ॥ १००+(१)अब् ॥ ३९.१००+(१)अव् शीती-कृता क्षीण-बलैर् ३९.१००+(१)ब्व् वीक्ष्य दोषान् प्रयोजयेत् तद्-वच् च च्छाग-दुग्धेन द्वे सहस्रे प्रयोजयेत् । एभिः प्रयोगैः पिप्पल्यः कास-श्वास-गल-ग्रहान् ॥ १०१ ॥ यक्ष्म-मेह-ग्रहण्य्-अर्शः-पाण्डु-त्व-विषम-ज्वरान् । घ्नन्ति शोफं वमिं हिध्मां प्लीहानं वात-शोणितम् ॥ १०२ ॥ बिल्वार्ध-मात्रेण च पिप्पलीनां पात्रं प्रलिम्पेद् अयसो निशायाम् । प्रातः पिबेत् तत् सलिलाञ्जलिभ्यां वर्षं यथेष्टाशन-पान-चेष्टः ॥ १०३ ॥ शुण्ठी-विडङ्ग-त्रि-फला-गुडूची- यष्टी-हरिद्रातिबला-बलाश् च । मुस्ता-सुराह्वागुरु-चित्रकाश् च सौगन्धिकं पङ्क-जम् उत्पलानि ॥ १०४ ॥ ३९.१०४cv मुस्ता-शताह्वागुरु-चित्रकाश् च धवाश्वकर्णासन-बालपत्त्र-सारास् तथा पिप्पलि-वत् प्रयोज्याः । लोहोपलिप्ताः पृथग् एव जीवेत् समाः शतं व्याधि-जरा-विमुक्तः ॥ १०५ ॥ ३९.१०५bv -सारास् तथा पिप्पलि-वत् प्रयुञ्ज्याः ३९.१०५cv लोह-प्रलेपात् पृथग् एव जीवेत् ३९.१०५cv लोहोपलेपात् पृथग् एव जीवेत् क्षीराञ्जलिभ्यां च रसायनानि युक्तान्य् अमून्य् आयस-लेपनानि । कुर्वन्ति पूर्वोक्त-गुण-प्रकर्षम् आयुः-प्रकर्षं द्वि-गुणं ततश् च ॥ १०६ ॥ असन-खदिर-यूषैर् भावितां सोमराजीं मधु-घृत-शिखि-पथ्या-लोह-चूर्णैर् उपेताम् । शरदम् अवलिहानः पारिणामान् विकारांस् त्यजति मित-हिताशी तद्-वद् आहार-जातान् ॥ १०७ ॥ ३९.१०७bv मधु-घृत-गद-पथ्या-लोह-चूर्णैर् उपेताम् तीव्रेण कुष्ठेन परीत-मूर्तिर् यः सोमराजीं नियमेन खादेत् । संवत्सरं कृष्ण-तिल-द्वितीयां स सोमराजीं वपुषातिशेते ॥ १०८ ॥ ये सोमराज्या वि-तुषी-कृतायाश् चूर्णैर् उपेतात् पयसः सु-जातात् । उद्धृत्य सारं मधुना लिहन्ति तक्रं तद् एवानुपिबन्ति चान्ते ॥ १०९ ॥ कुष्ठिनः शीर्यमाणाङ्गास् ते जाताङ्गुलि-नासिकाः । भान्ति वृक्षा इव पुनः प्ररूढ-नव-पल्लवाः ॥ ११० ॥ ३९.११०av कुष्ठिनः कुथ्यमानाङ्गास् शीत-वात-हिम-दग्ध-तनूनां स्तब्ध-भग्न-कुटिल-व्यथितास्थ्नाम् । भेषजस्य पवनोपहतानां वक्ष्यते विधिर् अतो लशुनस्य ॥ ११०+(१) ॥ ३९.११०+(१)अव् शीत-वात-परिदग्ध-तनूनां ३९.११०+(१)ब्व् स्तब्ध-भुग्न-कुटिल-व्यथितास्थ्नाम् ३९.११०+(१)च्व् भेषजं च पवनोपहतानां राहोर् अमृत-चौर्येण लूनाद् ये पतिता गलात् । अमृतस्य कणा भूमौ ते लशुन-त्वम् आगताः ॥ १११ ॥ ३९.१११av राहोर् अच्युत-चक्रेण द्वि-जा नाश्नन्ति तम् अतो दैत्य-देह-समुद्भवम् । साक्षाद् अमृत-संभूतेर् ग्रामणीः स रसायनम् ॥ ११२ ॥ शीलयेल् लशुनं शीते वसन्ते ऽपि कफोल्बणः । घनोदये ऽपि वातार्तः सदा वा ग्रीष्म-लीलया ॥ ११३ ॥ ३९.११३bv वसन्ते च कफोल्बणः स्निग्ध-शुद्ध-तनुः शीत-मधुरोपस्कृताशयः । तद्-उत्तंसावतंसाभ्यां चर्चितानुचराजिरः ॥ ११४ ॥ तस्य कन्दान् वसन्तान्ते हिमवच्-छक-देश-जान् । अपनीत-त्वचो रात्रौ तिमयेन् मदिरादिभिः ॥ ११५ ॥ ३९.११५cv अपनीय त्वचो रात्रौ ३९.११५dv तीमयेन् मदिरादिभिः ३९.११५dv पेषयेन् मदिरादिभिः तत्-कल्क-स्व-रसं प्रातः शुचि-तान्तव-पीडितम् । मदिरायाः सु-रूढायास् त्रि-भागेन समन्वितम् ॥ ११६ ॥ मद्यस्यान्यस्य तक्रस्य मस्तुनः काञ्जिकस्य वा । तत्-काल एव वा युक्तं युक्तम् आलोच्य मात्रया ॥ ११७ ॥ ३९.११७av मद्यस्यान्यस्य तैलस्य तैल-सर्पिर्-वसा-मज्ज-क्षीर-मांस-रसैः पृथक् । क्वाथेन वा यथा-व्याधि रसं केवलम् एव वा ॥ ११८ ॥ ३९.११८bv क्षीर-सर्पिर्-वसा-मज्ज- ३९.११८bv -धन्व-मांस-रसैः पृथक् ३९.११८bv -धन्व-मांसैः पृथक् पृथक् पिबेद् गण्डूष-मात्रं प्राक् कण्ठ-नाली-विशुद्धये । प्रततं स्वेदनं चानु वेदनायां प्रशस्यते ॥ ११९ ॥ ३९.११९cv प्रततं स्वेदनं चात्र शीताम्बु-सेकः सहसा वमि-मूर्छाययोर् मुखे । शेषं पिबेत् क्लमापाये स्थिर-तां गत ओजसि ॥ १२० ॥ विदाह-परिहाराय परं शीतानुलेपनः । धारयेत् साम्बु-कणिका मुक्ता-कर्पूर-मालिकाः ॥ १२१ ॥ ३९.१२१cv धारयेत् साम्बु-कणिकां ३९.१२१dv मुक्तां कर्पूर-मालिकाम् ३९.१२१dv मुक्ता-कर्पूर-मालिकाम् कुडवो ऽस्य परा मात्रा तद्-अर्धं केवलस्य तु । पलं पिष्टस्य तन्-मज्ज्ञः स-भक्तं प्राक् च शीलयेत् ॥ १२२ ॥ जीर्ण-शाल्य्-ओदनं जीर्णे शङ्ख-कुन्देन्दु-पाण्डुरम् । भुञ्जीत यूषैर् पयसा रसैर् वा धन्व-चारिणाम् ॥ १२३ ॥ मद्यम् एकं पिबेत् तत्र तृट्-प्रबन्धे जलान्वितम् । अ-मद्य-पस् त्व् आरनालं फलाम्बु परिसिक्थकाम् ॥ १२४ ॥ ३९.१२४av मद्यम् एकं पिबेत् त्व् अत्र ३९.१२४bv तृट्-[प्र]वृद्धे जलान्वितम् ३९.१२४bv तृड्-विबन्धे जलान्वितम् ३९.१२४dv फलाम्बु परिसिक्थिकाम् ३९.१२४dv फलाम्बु परिसित्थिकाम् ३९.१२४dv फलाम्बु परिसिक्थिकम् ३९.१२४dv फलाम्बु-परिषेचितम् तत्-कल्कं वा सम-घृतं घृत-पात्रे खजाहतम् । स्थितं दशाहाद् अश्नीयात् तद्-वद् वा वसया समम् ॥ १२५ ॥ ३९.१२५dv तद्-वद् वा पयसा समम् वि-कञ्चुक-प्राज्य-रसोन-गर्भान् स-शूल्य-मांसान् विविधोपदंशान् । निमर्दकान् वा घृत-शुक्त-युक्तान् प्र-कामम् अद्याल् लघु तुच्छम् अश्नन् ॥ १२६ ॥ ३९.१२६cv विमर्दकान् वा घृत-शुक्त-युक्तान् ३९.१२६dv प्र-कामम् अद्याल् लघु तुत्थम् अश्नन् पित्त-रक्त-विनिर्मुक्त-समस्तावरणावृते । शुद्धे वा विद्यते वायौ न द्रव्यं लशुनात् परम् ॥ १२७ ॥ ३९.१२७av पित्त-रक्त-विनिर्मुक्ते ३९.१२७bv समस्तावरणावृते प्रियाम्बु-गुड-दुग्धस्य मांस-मद्याम्ल-विद्विषः । अ-तितिक्षोर् अ-जीर्णं च लशुनो व्यापदे ध्रुवम् ॥ १२८ ॥ ३९.१२८bv मांस-मद्यादि-विद्विषः ३९.१२८cv अ-तित्यक्षोर् अ-जीर्णम् च ३९.१२८cv अति-रूक्षैर् अ-जीर्णे च पित्त-कोप-भयाद् अन्ते युञ्ज्यान् मृदु विरेचनम् । रसायन-गुणान् एवं परिपूर्णान् समश्नुते ॥ १२९ ॥ ग्रीष्मे ऽर्क-तप्ता गिरयो जतु-तुल्यं वमन्ति यत् । हेमादि-षड्-धातु-रसं प्रोच्यते तच् छिला-जतु ॥ १३० ॥ सर्वं च तिक्त-कटुकं नात्य्-उष्णं कटु पाकतः । छेदनं च विशेषेण लौहं तत्र प्रशस्यते ॥ १३१ ॥ गो-मूत्र-गन्धि कृष्णं गुग्गुल्व्-आभं वि-शर्करं मृत्स्नम् । स्निग्धम् अन्-अम्ल-कषायं मृदु गुरु च शिला-जतु श्रेष्ठम् ॥ १३२ ॥ व्याधि-व्याधित-सात्म्यं समनुस्मरन् भावयेद् अयः-पात्रे । प्राक् केवल-जल-धौतं शुष्कं क्वाथैस् ततो भाव्यम् ॥ १३३ ॥ सम-गिरिजम् अष्ट-गुणिते निःक्वाथ्यं भावनौषधं तोये । तन्-निर्यूहे ऽष्टांशे पूतोष्णे प्रक्षिपेद् गिरिजम् ॥ १३४ ॥ तत् सम-रस-तां यातं संशुष्कं प्रक्षिपेद् रसे भूयः । स्वैः स्वैर् एवं क्वाथैर् भाव्यं वारान् भवेत् सप्त ॥ १३५ ॥ अथ स्निग्धस्य शुद्धस्य घृतं तिक्तक-साधितम् । त्र्य्-अहं युञ्जीत गिरिजम् एकैकेन तथा त्र्य्-अहम् ॥ १३६ ॥ ३९.१३६av अथ स्निग्ध-विशुद्धस्य फल-त्रयस्य यूषेण पटोल्या मधुकस्य च । योगं योग्यं ततस् तस्य कालापेक्षं प्रयोजयेत् ॥ १३७ ॥ ३९.१३७cv योग-योग्यं ततस् तस्य ३९.१३७cv योगे योज्यं ततस् तस्य ३९.१३७dv कालापेक्षं तु योजयेत् शिला-जम् एवं देहस्य भवत्य् अत्य्-उपकारकम् । गुणान् समग्रान् कुरुते सहसा व्यापदं न च ॥ १३८ ॥ एक-त्रि-सप्त-सप्ताहं कर्षम् अर्ध-पलं पलम् । हीन-मध्योत्तमो योगः शिला-जस्य क्रमान् मतः ॥ १३९ ॥ संस्कृतं संस्कृते देहे प्रयुक्तं गिरिजाह्वयम् । युक्तं व्यस्तैः समस्तैर् वा ताम्रायो-रूप्य-हेमभिः ॥ १४० ॥ क्षीरेणालोडितं कुर्याच् छीघ्रं रासायनं फलम् । कुलत्थान् काकमाचीं च कपोतांश् च सदा त्यजेत् ॥ १४१ ॥ न सो ऽस्ति रोगो भुवि साध्य-रूपो जत्व् अश्म-जं यं न जयेत् प्रसह्य । तत्-काल-योगैर् विधि-वत् प्रयुक्तं स्वस्थस्य चोर्जां विपुलां दधाति ॥ १४२ ॥ ३९.१४२bv जत्व् अश्म-जं यं न हरेत् प्रसह्य ३९.१४२dv स्वस्थस्य चोर्जां विपुलां ददाति कुटी-प्रवेशः क्षणिनां परिच्छद-वतां हितः । अतो ऽन्य-था तु ये तेषां सौर्य-मारुतिको विधिः ॥ १४३ ॥ ३९.१४३av कुटी-प्रवेशः क्षमिणां ३९.१४३av कुटी-प्रवेशः क्षीणानां ३९.१४३dv सूर्य-मारुतिको विधिः वातातप-सहा योगा वक्ष्यन्ते ऽतो विशेषतः । सुखोपचारा भ्रंशे ऽपि ये न देहस्य बाधकाः ॥ १४४ ॥ शीतोदकं पयः क्षौद्रं घृतम् एकैक-शो द्वि-शः । त्रि-शः समस्तम् अथ-वा प्राक् पीतं स्थापयेद् वयः ॥ १४५ ॥ गुडेन मधुना शुण्ठ्या कृष्णया लवणेन वा । द्वे द्वे खादन् सदा पथ्ये जीवेद् वर्ष-शतं सुखी ॥ १४६ ॥ हरीतकीं सर्पिषि संप्रताप्य समश्नतस् तत् पिबतो घृतं च । भवेच् चिर-स्थायि बलं शरीरे सकृत् कृतं साधु यथा कृत-ज्ञे ॥ १४७ ॥ ३९.१४७bv समश्नुते चेत् पिबतो घृतं च ३९.१४७cv भवेच् चिर-स्थायि-बलं शरीरं ३९.१४७dv सकृत् कृतं साधु यथा कृत-ज्ञाः धात्री-रस-क्षौद्र-सिता-घृतानि हिताशनानां लिहतां नराणाम् । प्रणाशम् आयान्ति जरा-विकारा ग्रन्था विशाला इव दुर्-गृहीताः ॥ १४८ ॥ ३९.१४८bv हिताशिनां वै लिहतां नराणाम् धात्री-कृमिघ्नासन-सार-चूर्णं स-तैल-सर्पिर्-मधु-लोह-रेणु । निषेवमाणस्य भवेन् नरस्य तारुण्य-लावण्यम् अ-विप्रणष्टम् ॥ १४९ ॥ ३९.१४९dv तारुण्य-लावण्यम् अति-प्रतिष्ठम् ३९.१४९dv तारुण्य-लावण्यम् अपि प्रणष्टम् लौहं रजो वेल्ल-भवं च सर्पिः-क्षौद्र-द्रुतं स्थापितम् अब्द-मात्रम् । समुद्गके बीजक-सार-कॢप्ते लिहन् बली जीवति कृष्ण-केशः ॥ १५० ॥ ३९.१५०av लोहं रजो वेल्ल-भवं च सर्पिः- ३९.१५०av लोहाद् रजो वेल्ल-भवं च सर्पिः- ३९.१५०cv समुद्गके बीजक-सार-लिप्ते ३९.१५०cv सामुद्गके बीजक-क्षार-कॢप्ते विडङ्ग-भल्लातक-नागराणि ये ऽश्नन्ति सर्पिर्-मधु-संयुतानि । जरा-नदीं रोग-तरङ्गिणीं ते लावण्य-युक्ताः पुरुषास् तरन्ति ॥ १५१ ॥ खदिरासन-यूष-भावितायास् त्रि-फलाया घृत-माक्षिक-प्लुतायाः । नियमेन नरा निषेवितारो यदि जीवन्त्य् अ-रुजः किम् अत्र चित्रम् ॥ १५२ ॥ ३९.१५२bv त्रि-फलाया घृत-माक्षिकान्वितायाः ३९.१५२dv यदि जीवन्त्य् अ-जराः किम् अत्र चित्रम् बीजकस्य रसम् अङ्गुलि-हार्यं शर्करां मधु घृतं त्रि-फलां च । शीलयत्सु पुरुषेषु जरत्-ता स्व्-आगतापि विनिवर्तत एव ॥ १५३ ॥ ३९.१५३bv शर्करा-मधु-घृतं त्रि-फलां च ३९.१५३bv शर्करा-मधु-युतं त्रि-फलां च पुनर्नवस्यार्ध-पलं नवस्य पिष्टं पिबेद् यः पयसार्ध-मासम् । मास-द्वयं तत्-त्रि-गुणं समां वा जीर्णो ऽपि भूयः स पुनर्-नवः स्यात् ॥ १५४ ॥ मूर्वा-बृहत्य्-अंशुमती-बलानाम् उशीर-पाठासन-शारिवाणाम् । कालानुसार्यागुरु-चन्दनानां वदन्ति पौनर्नवम् एव कल्पम् ॥ १५५ ॥ शतावरी-कल्क-कषाय-सिद्धं ये सर्पिर् अश्नन्ति सिता-द्वितीयम् । ताञ् जीविताध्वानम् अभिप्रपन्नान् न विप्रलुम्पन्ति विकार-चौराः ॥ १५६ ॥ पीताश्वगन्धा पयसार्ध-मासं घृतेन तैलेन सुखाम्बुना वा । कृशस्य पुष्टिं वपुषो विधत्ते बालस्य सस्यस्य यथा सु-वृष्टिः ॥ १५७ ॥ ३९.१५७bv घृतेन तैलेन सु-सूक्ष्म-पिष्टा ३९.१५७dv बालस्य वृक्षस्य यथाम्बु-वृष्टिः दिने दिने कृष्ण-तिल-प्रकुञ्चं समश्नतां शीत-जलानु-पानम् । पोषः शरीरस्य भवत्य् अन्-अल्पो दृढी-भवन्त्य् आ-मरणाच् च दन्ताः ॥ १५८ ॥ ३९.१५८bv समश्नतः शीत-जलानु-पानम् चूर्णं श्वदंष्ट्रामलकामृतानां लिहन् स-सर्पिर् मधु-भाग-मिश्रम् । वृषः स्थिरः शान्त-विकार-दुःखः समाः शतं जीवति कृष्ण-केशः ॥ १५९ ॥ ३९.१५९bv लिहन् स-सर्पिर् मधुना प्रयुक्तम् ३९.१५९bv लिहन् स-सर्पिर् मधु-भाग-युक्तम् सार्धं तिलैर् आमलकानि कृष्णैर् अक्षाणि संक्षुद्य हरीतकीर् वा । ये ऽद्युर् मयूरा इव ते मनुष्या रम्यं परीणामम् अवाप्नुवन्ति ॥ १६० ॥ शिला-जतु-क्षौद्र-विडङ्ग-सर्पिर्-लोहाभया-पारद-ताप्य-भक्षः । आपूर्यते दुर्-बल-देह-धातुस् त्रि-पञ्च-रात्रेण यथा शशाङ्कः ॥ १६१ ॥ ये मासम् एकं स्व-रसं पिबन्ति दिने दिने भृङ्गरजः-समुत्थम् । क्षीराशिनस् ते बल-वीर्य-युक्ताः समाः शतं जीवितम् आप्नुवन्ति ॥ १६२ ॥ ३९.१६२dv समा-शतं जीवितम् आप्नुवन्ति मासं वचाम् अप्य् उपसेवमानाः क्षीरेण तैलेन घृतेन वापि । भवन्ति रक्षोभिर् अ-धृष्य-रूपा मेधाविनो निर्-मल-मृष्ट-वाक्याः ॥ १६३ ॥ मण्डूकपर्णीम् अपि भक्षयन्तो भृष्टां घृते मासम् अन्-अन्न-भक्षाः । जीवन्ति कालं विपुलं प्रगल्भास् तारुण्य-लावण्य-गुणोदय-स्थाः ॥ १६४ ॥ ३९.१६४av मण्डूकपर्णीं परिभक्षयन्तो ३९.१६४bv भृष्टां घृते मासम् अन्-अन्न-भक्ष्याः लाङ्गली-त्रि-फला-लोह-पल-पञ्चाशता कृतम् । मार्कव-स्व-रसे षष्ट्या गुटिकानां शत-त्रयम् ॥ १६५ ॥ ३९.१६५bv -पल-पञ्चाशतः कृतात् ३९.१६५bv -पल-पञ्चाशती-कृतम् ३९.१६५cv मार्कव-स्व-रसे पिष्टाद् ३९.१६५cv मार्कव-स्व-रसे पिष्ट्वा ३९.१६५dv गुटिकानां शत-त्रयात् छाया-विशुष्कं गुटिकार्धम् अद्यात् पूर्वं समस्ताम् अपि तां क्रमेण । भजेद् विरिक्तः क्रम-शश् च मण्डं पेयां विलेपीं रसकौदनं च ॥ १६६ ॥ ३९.१६६av छाया-विशुष्काद् गुटिकार्धम् अद्यात् सर्पिः-स्निग्धं मासम् एकं यतात्मा मासाद् ऊर्ध्वं सर्व-था स्वैर-वृत्तिः । वर्ज्यं यत्नात् सर्व-कालं त्व् अ-जीर्णं वर्षेणैवं योगम् एवोपयुञ्ज्यात् ॥ १६७ ॥ ३९.१६७bv मासाद् ऊर्ध्वं सर्व-शः स्वैर-वृत्तिः ३९.१६७dv वर्षेणैवं योगम् एवोपयुञ्ज्य भवति विगत-रोगो यो ऽप्य् अ-साध्यामयार्तः प्रबल-पुरुष-कारः शोभते यो ऽपि वृद्धः । उपचित-पृथु-गात्र-श्रोत्र-नेत्रादि-युक्तस् तरुण इव समानां पञ्च जीवेच् छतानि ॥ १६८ ॥ गायत्री-शिखि-शिंशिपासन-शिवा-वेल्लाक्षकारुष्करान् ॥ १६९अ ॥ ३९.१६९av गायत्री-शिखि-शिंशिपासन-शिवा-वेल्लाक्षकारुष्करं पिष्ट्वाष्टा-दश-संगुणे ऽम्भसि धृतान् खण्डैः सहायो-मयैः ॥ १६९ब् ॥ ३९.१६९bv पिष्ट्वाष्टा-दश-संगुणे ऽम्भसि धृतान् खण्डैः सहायो-मलैः ३९.१६९bv पिष्ट्वाष्टा-दश-संगुणे ऽम्भसि धृतं खण्डैः सहायो-मयैः ३९.१६९bv पिष्ट्वाष्टौ दश-षड्-गुणे ऽम्भसि धृतं खण्डैः सहायो-मयैः पात्रे लोह-मये त्र्य्-अहं रवि-करैर् आलोडयन् पाचयेद् ॥ १६९च् ॥ ३९.१६९cv पात्रे लोह-कृते त्र्य्-अहं रवि-करैर् आलोडयन् पाचयेद् अग्नौ चानु मृदौ स-लोह-शकलं पाद-स्थितं तत् पचेत् ॥ १६९द् ॥ पूतस्यांशः क्षीरतो ऽंशस् तथांशौ भार्गान् निर्यासाद् द्वौ वरायास् त्रयो ऽंशाः । अंशाश् चत्वारश् चेह हैयङ्गवीनाद् एकी-कृत्यैतत् साधयेत् कृष्ण-लौहे ॥ १७० ॥ ३९.१७०bv भार्गी-निर्यासाद् द्वौ वरायास् त्रयो ऽंशाः ३९.१७०cv अंशाश् चत्वारश् चैव हैयङ्गवीनाद् वि-मल-खण्ड-सिता-मधुभिः पृथग् युतम् अ-युक्तम् इदं यदि वा घृतम् । स्व-रुचि-भोजन-पान-विचेष्टितो भवति ना पल-शः परिशीलयन् ॥ १७१ ॥ ३९.१७१av वि-मलया सितया मधुनाथ-वा ३९.१७१dv भवति ना पल-शः परिशीलयेत् श्री-मान् निर्धूत-पाप्मा वन-महिष-बलो वाजि-वेगः स्थिराङ्गः ॥ १७२अ ॥ केशैर् भृङ्गाङ्ग-नीलैर् मधु-सुरभि-मुखो नैक-योषिन्-निषेवी ॥ १७२ब् ॥ ३९.१७२bv केशैर् भृङ्गाति-नीलैर् मधु-सुरभि-मुखो नैक-योषिन्-निषेवी वाङ्-मेधा-धी-समृद्धः सु-पटु-हुत-वहो मास-मात्रोपयोगाद् ॥ १७२च् ॥ ३९.१७२cv वाङ्-मेधावी समृद्धः सु-पटु-हुत-वहो मास-मात्रोपयोगाद् धत्ते ऽसौ नारसिंहं वपुर् अनल-शिखा-तप्त-चामीकराभम् ॥ १७२द् ॥ अत्तारं नारसिंहस्य व्याधयो न स्पृशन्त्य् अपि । चक्रोज्ज्वल-भुजं भीता नारसिंहम् इवासुराः ॥ १७३ ॥ ३९.१७३cv चक्रोज्ज्वल-भुजा भीता भृङ्ग-प्रवालान् अमुनैव भृष्टान् घृतेन यः खादति यन्त्रितात्मा । विशुद्ध-कोष्ठो ऽसन-सार-सिद्ध-दुग्धानुपस् तत्-कृत-भोजनार्थः ॥ १७४ ॥ मासोपयोगात् स सुखी जीवत्य् अब्द-शत-त्रयम् । गृह्णाति सकृद् अप्य् उक्तम् अ-विलुप्त-स्मृतीन्द्रियः ॥ १७५ ॥ ३९.१७५bv जीवत्य् अब्द-शत-द्वयम् अनेनैव च कल्पेन यस् तैलम् उपयोजयेत् । तान् एवाप्नोति स गुणान् कृष्ण-केशश् च जायते ॥ १७६ ॥ उक्तानि शक्यानि फलान्वितानि युगानुरूपाणि रसायनानि । महानुशंसान्य् अपि चापराणि प्राप्त्य्-आदि-कष्टानि न कीर्तितानि ॥ १७७ ॥ ३९.१७७cv महानुभावान्य् अपि चापराणि ३९.१७७cv महानुशंस्यान्य् अपि चापराणि रसायन-विधि-भ्रंशाज् जायेरन् व्याधयो यदि । यथा-स्वम् औषधं तेषां कार्यं मुक्त्वा रसायनम् ॥ १७८ ॥ सत्य-वादिनम् अ-क्रोधम् अध्य्-आत्म-प्रवणेन्द्रियम् । शान्तं सद्-वृत्त-निरतं विद्यान् नित्य-रसायनम् ॥ १७९ ॥ गुणैर् एभिः समुदितः सेवते यो रसायनम् । स निवृत्तात्मा दीर्घायुः पर-त्रेह च मोदते ॥ १८० ॥ ३९.१८०av गुणैर् एतैः समुदितैः ३९.१८०cv स निर्वृतात्मा दीर्घायुः शास्त्रानुसारिणी चर्या चित्त-ज्ञाः पार्श्व-वर्तिनः । बुद्धिर् अ-स्खलितार्थेषु परिपूर्णं रसायनम् ॥ १८१ ॥ अध्याय 40[सम्पाद्यताम्] वाजी-करणम् अन्विच्छेत् सततं विषयी पुमान् । तुष्टिः पुष्टिर् अपत्यं च गुण-वत् तत्र संश्रितम् ॥ १ ॥ अपत्य-संतान-करं यत् सद्यः संप्रहर्षणम् । वाजीवाति-बलो येन यात्य् अ-प्रतिहतो ऽङ्गनाः ॥ २ ॥ भवत्य् अति-प्रियः स्त्रीणां येन येनोपचीयते । तद् वाजी-करणं तद् धि देहस्योर्जस्-करं परम् ॥ ३ ॥ ४०.३dv देहस्यौजस्-करं परम् धर्म्यं यशस्यम् आयुष्यं लोक-द्वय-रसायनम् । अनुमोदामहे ब्रह्म-चर्यम् एकान्त-निर्मलम् ॥ ४ ॥ ४०.४av धन्यं यशस्यम् आयुष्यं ४०.४bv लोक-द्वय-सुखावहम् ४०.४bv लोक-द्वय-हितावहम् अल्प-सत्-त्वस्य तु क्लेशैर् बाध्यमानस्य रागिणः । शरीर-क्षय-रक्षार्थं वाजी-करणम् उच्यते ॥ ५ ॥ ४०.५av अल्प-सत्-त्वस्य च क्लेशैर् ४०.५av अल्प-सत्-त्वस्य चोत्क्लेशैर् ४०.५bv बाध्यमानस्य रोगिणः कल्यस्योदग्र-वयसो वाजी-करण-सेविनः । सर्वेष्व् ऋतुष्व् अहर् अहर् व्यवायो न निवार्यते ॥ ६ ॥ ४०.६av कल्पस्योदग्र-वयसो अथ स्निग्ध-विशुद्धानां निरूहान् सानुवासनान् । घृत-तैल-रस-क्षीर-शर्करा-क्षौद्र-संयुतान् ॥ ७ ॥ योग-विद् योजयेत् पूर्वं क्षीर-मांस-रसाशिनाम् । ततो वाजी-करान् योगान् शुक्रापत्य-बल-प्रदान् ॥ ८ ॥ ४०.८dv शुक्रापत्य-विवर्धनान् अ-च्छायः पूति-कुसुमः फलेन रहितो द्रुमः । यथैकश् चैक-शाखश् च निर्-अपत्यस् तथा नरः ॥ ९ ॥ स्खलद्-गमनम् अ-व्यक्त-वचनं धूलि-धूसरम् । अपि लालाविल-मुखं हृदयाह्लाद-कारकम् ॥ १० ॥ ४०.१०dv हृदयाह्लाद-कारिणम् अपत्यं तुल्य-तां केन दर्शन-स्पर्शनादिषु । किं पुनर् यद् यशो-धर्म-मान-श्री-कुल-वर्धनम् ॥ ११ ॥ ४०.११av अपत्यं तुल्य-ता केन ४०.११cv किं पुनर् यो यशो-धर्म- ४०.११dv -मान-श्री-कुल-वर्धनः ४०.११dv -मान-श्री-कुल-वर्धनात् शुद्ध-काये यथा-शक्ति वृष्य-योगान् प्रयोजयेत् । शरेक्षु-कुश-काशानां विदार्या वीरणस्य च ॥ १२ ॥ ४०.१२av शुद्धे काये यथा-शक्ति मूलानि कण्टकार्याश् च जीवकर्षभकौ बलाम् । मेदे द्वे द्वे च काकोल्यौ शूर्पपर्ण्यौ शतावरीम् ॥ १३ ॥ अश्वगन्धाम् अतिबलां आत्मगुप्तां पुनर्नवाम् । वीरां पयस्यां जीवन्तीम् ऋद्धिं रास्नां त्रिकण्टकम् ॥ १४ ॥ मधुकं शालिपर्णीं च भागांस् त्रि-पलिकान् पृथक् । माषाणाम् आढकं चैतद् द्वि-द्रोणे साधयेद् अपाम् ॥ १५ ॥ रसेनाढक-शेषेण पचेत् तेन घृताढकम् । दत्त्वा विदारी-धात्रीक्षु-रसानाम् आढकाढकम् ॥ १६ ॥ घृताच् चतुर्-गुणं क्षीरं पेष्याणीमानि चावपेत् । वीरां स्वगुप्तां काकोल्यौ यष्टीं फल्गूनि पिप्पलीम् ॥ १७ ॥ ४०.१७dv यष्टिकं गज-पिप्पलीम् द्राक्षां विदारीं खर्जूरं मधुकानि शतावरीम् । तत् सिद्ध-पूतं चूर्णस्य पृथक् प्रस्थेन योजयेत् ॥ १८ ॥ शर्करायास् तुगायाश् च पिप्पल्याः कुडवेन च । मरिचस्य प्रकुञ्चेन पृथग् अर्ध-पलोन्मितैः ॥ १९ ॥ त्वग्-एला-केसरैः श्लक्ष्णैः क्षौद्र-द्वि-कुडवेन च । पल-मात्रं ततः खादेत् प्रत्य्-अहं रस-दुग्ध-भुक् ॥ २० ॥ ४०.२०bv क्षौद्राद् द्वि-कुडवेन च ४०.२०dv प्रत्य्-अहं मधु-दुग्ध-भुक् तेनारोहति वाजीव कुलिङ्ग इव हृष्यति । विदारी-पिप्पली-शालि-प्रियालेक्षुरकाद् रजः ॥ २१ ॥ पृथक् स्वगुप्ता-मूलाच् च कुडवांशं तथा मधु । तुलार्धं शर्करा-चूर्णात् प्रस्थार्धं नव-सर्पिषः ॥ २२ ॥ सो ऽक्ष-मात्रम् अतः खादेत् यस्य रामा-शतं गृहे । सात्मगुप्ता-फलान् क्षीरे गोधूमान् साधितान् हिमान् ॥ २३ ॥ ४०.२३bv यस्य कान्ता-शतं गृहे माषान् वा स-घृत-क्षौद्रान् खादन् गृष्टि-पयो-ऽनुपः । जागर्ति रात्रिं सकलाम् अ-खिन्नः खेदयन् स्त्रियः ॥ २४ ॥ बस्ताण्ड-सिद्धे पयसि भावितान् अ-सकृत् तिलान् । यः खादेत् स-सितान् गच्छेत् स स्त्री-शतम् अ-पूर्व-वत् ॥ २५ ॥ ४०.२५bv भावितान् बहु-शस् तिलान् चूर्णं विदार्या बहु-शः स्व-रसेनैव भावितम् । क्षौद्र-सर्पिर्-युतं लीढ्वा प्रमदा-शतम् ऋच्छति ॥ २६ ॥ ४०.२६dv प्रमदा दश गच्छति कृष्णा-धात्री-फल-रजः स्व-रसेन सु-भावितम् । शर्करा-मधु-सर्पिर्भिर् लीढ्वा यो ऽनु पयः पिबेत् ॥ २७ ॥ ४०.२७av कृष्ण-धात्री-फल-रजः स नरो ऽशीति-वर्षो ऽपि युवेव परिहृष्यति । कर्षं मधुक-चूर्णस्य घृत-क्षौद्र-समन्वितम् ॥ २८ ॥ ४०.२८dv घृत-क्षौद्र-समांशकम् पयो-ऽनु-पानं यो लिह्यान् नित्य-वेगः स ना भवेत् । कुलीरशृङ्ग्या यः कल्कम् आलोड्य पयसा पिबेत् ॥ २९ ॥ सिता-घृत-पयो-ऽन्नाशी स नारीषु वृषायते । यः पयस्यां पयः-सिद्धां खादेन् मधु-घृतान्विताम् ॥ ३० ॥ पिबेद् बाष्कयणं चानु क्षीरं न क्षयम् एति सः । स्वयङ्गुप्तेक्षुरकयोर् बीज-चूर्णं स-शर्करम् ॥ ३१ ॥ ४०.३१av पिबेद् बाष्कयिणं चानु धारोष्णेन नरः पीत्वा पयसा रासभायते । उच्चटा-चूर्णम् अप्य् एवं शतावर्याश् च योजयेत् ॥ ३२ ॥ चन्द्र-शुभ्रं दधि-सरं स-सिता-षष्टिकौदनम् । पटे सु-मार्जितं भुक्त्वा वृद्धो ऽपि तरुणायते ॥ ३३ ॥ ४०.३३च्च् पटे सु-भावितं भुक्त्वा श्वदंष्ट्रेक्षुर-माषात्मगुप्ता-बीज-शतावरीः । पिबन् क्षीरेण जीर्णो ऽपि गच्छति प्रमदा-शतम् ॥ ३४ ॥ ४०.३४cv पिबेत् क्षीरेण जीर्णो ऽपि यत् किञ्-चिन् मधुरं स्निग्धं बृंहणं बल-वर्धनम् । मनसो हर्षणं यच् च तत् सर्वं वृष्यम् उच्यते ॥ ३५ ॥ द्रव्यैर् एवं-विधैस् तस्माद् दर्पितः प्रमदां व्रजेत् । आत्म-वेगेन चोदीर्णः स्त्री-गुणैश् च प्रहर्षितः ॥ ३६ ॥ ४०.३६bv भावितः प्रमदां व्रजेत् सेव्याः सर्वेन्द्रिय-सुखा धर्म-कल्प-द्रुमाङ्कुराः । विषयातिशयाः पञ्च शराः कुसुम-धन्वनः ॥ ३७ ॥ ४०.३७dv शराः कुसुम-धन्विनः इष्टा ह्य् एकैक-शो ऽप्य् अर्था हर्ष-प्रीति-कराः परम् । किं पुनः स्त्री-शरीरे ये संघातेन प्रतिष्ठिताः ॥ ३८ ॥ ४०.३८cv किं पुनः स्त्री-शरीरेषु नामापि यस्या हृदयोत्सवाय यां पश्यतां तृप्तिर् अन्-आप्त-पूर्वा । सर्वेन्द्रियाकर्षण-पाश-भूता कान्तानुवृत्ति-व्रत-दीक्षिता या ॥ ३९ ॥ ४०.३९bv यां पश्यतस् तृप्तिर् अन्-आप्त-पूर्वा कला-विलासाङ्ग-वयो-विभूषा शुचिः स-लज्जा रहसि प्रगल्भा । प्रियं-वदा तुल्य-मनः-शया या सा स्त्री वृष्य-त्वाय परं नरस्य ॥ ४० ॥ ४०.४०cv प्रियं-वदा तुल्य-मनः-स्व-भावा आचरेच् च सकलां रति-चर्यां काम-सूत्र-विहिताम् अन्-अ-वद्याम् । देश-काल-बल-शक्त्य्-अनुरोधाद् वैद्य-तन्त्र-समयोक्त्य्-अ-विरुद्धाम् ॥ ४१ ॥ ४०.४१bv काम-शास्त्र-विहिताम् अन्-अ-वद्याम् अभ्यञ्जनोद्वर्तन-सेक-गन्ध-स्रक्-चित्र-वस्त्राभरण-प्रकाराः । गान्धर्व-काव्यादि-कथा-प्रवीणाः सम-स्व-भावा वश-गा वयस्याः ॥ ४२ ॥ ४०.४२bv -स्रग्-अन्न-वस्त्राभरण-प्रकाराः ४०.४२cv गन्धर्व-कन्यादि-कथा-प्रवीणाः दीर्घिका स्व-भवनान्त-निविष्टा पद्म-रेणु-मधु-मत्त-विहङ्गा । नील-सानु-गिरि-कूट-नितम्बे काननानि पुर-कण्ठ-गतानि ॥ ४३ ॥ ४०.४३av दीर्घिकाः स्व-भवनान्त-निविष्टाः ४०.४३bv पद्म-रेणु-मधु-मत्त-विहङ्गाः ४०.४३cv नील-सानु-गिरि-कूट-नितम्बाः दृष्टि-सुखा विविधा तरु-जातिः श्रोत्र-सुखः कल-कोकिल-नादः । अङ्ग-सुखर्तु-वशेन विभूषा चित्त-सुखः सकलः परिवारः ॥ ४४ ॥ ४०.४४bv श्रोत्र-सुखाः कल-कोकिल-नादाः ४०.४४cv अङ्ग-सुखर्तु विशेष-विभूषा ताम्बूलम् अच्छ-मदिरा कान्ता कान्ता निशा शशाङ्काङ्का । यद् यच् च किञ्-चिद् इष्टं मनसो वाजी-करं तत् तत् ॥ ४५ ॥ ४०.४५bv कान्ताः कान्ता निशाः शशाङ्काङ्काः ४०.४५dv मनसो वाजी-करं हि तत् मधु मुखम् इव सोत्पलं प्रियायाः कल-रणना परिवादिनी प्रियेव । कुसुम-चय-मनो-रमा च शय्या किसलयिनी लतिकेव पुष्पिताग्रा ॥ ४६ ॥ ४०.४६bv कल-रणना प्रिय-वादिनी प्रियेव ४०.४६cv कुसुम-चय-मनो-हरा च शय्या देशे शरीरे च न का-चिद् अर्तिर् अर्थेषु नाल्पो ऽपि मनो-विधानः । वाजी-कराः संनिहिताश् च योगाः कामस्य कामं परिपूरयन्ति ॥ ४७ ॥ ४०.४७av देशे शरीरे न कदा-चिद् अर्तिर् ४०.४७bv अर्थेषु नाल्पो ऽपि मनो-ऽभिघातः मुस्ता पर्पटकं ज्वरे तृषि जलं मृद्-भृष्ट-लोष्टोद्भवं ॥ ४८अ ॥ लाजाश् छर्दिषु वस्ति-जेषु गिरिजं मेहेषु धात्री-निशे ॥ ४८ब् ॥ पाण्डौ श्रेष्ठम् अयो ऽभयानिल-कफे प्लीहामये पिप्पली ॥ ४८च् ॥ संधाने कृमिजा विषे शुकतरुर् मेदो-ऽनिले गुग्गुलुः ॥ ४८द् ॥ वृषो ऽस्र-पित्ते कुटजो ऽतिसारे भल्लातको ऽर्शःसु गरेषु हेम । स्थूलेषु तार्क्ष्यं कृमिषु कृमिघ्नं शोषे सुरा छाग-पयो ऽथ मांसम् ॥ ४९ ॥ ४०.४९bv भल्लातम् अर्शःसु गरेषु हेम अक्ष्य्-आमयेषु त्रि-फला गुडूची वातास्र-रोगे मथितं ग्रहण्याम् । कुष्ठेषु सेव्यः खदिरस्य सारः सर्वेषु रोगेषु शिलाह्वयं च ॥ ५० ॥ उन्मादं घृतम् अ-नवं शोकं मद्यं व्यपस्मृतिं ब्राह्मी । निद्रा-नाशं क्षीरं जयति रसाला प्रतिश्यायम् ॥ ५१ ॥ ४०.५१bv शोकं मद्यं विसंस्मृतिं ब्राह्मी मांसं कार्श्यं लशुनः प्रभञ्जनं स्तब्ध-गात्र-तां स्वेदः । गुडमञ्जर्याः खपुरो नस्यात् स्कन्धांस-बाहु-रुजम् ॥ ५२ ॥ ४०.५२dv नस्यं स्कन्धांस-बाहु-रुजम् नव-नीत-खण्ड-मर्दितम् औष्ट्रं मूत्रं पयश् च हन्त्य् उदरम् । नस्यं मूर्ध-विकारान् विद्रधिम् अ-चिरोत्थितम् अस्र-विस्रावः ॥ ५३ ॥ ४०.५३bv औष्ट्री-मूत्रं पयश् च हन्त्य् उदरम् ४०.५३cv नस्यं चोर्ध्व-विकारान् ४०.५३cv नस्यं मूर्ध्नि विकारान् नस्यं कवडो मुख-जान् नस्याञ्जन-तर्पणानि नेत्र-रुजः । वृद्धस्य क्षीर-घृते मूर्छां शीताम्बु-मारुत-च्छायाः ॥ ५४ ॥ ४०.५४av नस्यं कवडं मुख-गदान् ४०.५४av नस्यं केवलं मुख-गदान् ४०.५४av नस्यं कवडं मुख-जान् सम-शुक्तार्द्रक-मात्रा मन्दे वह्नौ श्रमे सुरा स्नानम् । दुःख-सह-त्वे स्थैर्ये व्यायामो गोक्षुरुर् हितः कृच्छ्रे ॥ ५५ ॥ ४०.५५av सम-शुष्कार्द्रक-मात्रा ४०.५५bv मन्दे वह्नौ श्रमे सुरा-पानम् ४०.५५cv दुःख-सह-त्वं स्थैर्ये ४०.५५cv दुःख-सह-त्वं स्थौल्ये कासे निदिग्धिका पार्श्व-शूले पुष्कर-जा जटा । वयसः स्थापने धात्री त्रि-फला गुग्गुलुर् व्रणे ॥ ५६ ॥ ४०.५६av कासे निदिग्धिका-पानं ४०.५६bv पार्श्व-शूले च पौष्करम् ४०.५६cv वयः-संस्थापने धात्री वस्तिर् वात-विकारान् पैत्तान् रेकः कफोद्भवान् वमनम् । क्षौद्रं जयति बलासं सर्पिः पित्तं समीरणं तैलम् ॥ ५७ ॥ इत्य् अग्र्यं यत् प्रोक्तं रोगाणाम् औषधं शमायालम् । तद् देश-काल-बलतो विकल्पनीयं यथा-योगम् ॥ ५८ ॥ इत्य् आत्रेयाद् आगमय्यार्थ-सूत्रं तत्-सूक्तानां पेशलानाम् अ-तृप्तः । भेडादीनां संमतो भक्ति-नम्रः पप्रच्छेदं संशयानो ऽग्निवेशः ॥ ५९ ॥ ४०.५९av इत्य् आत्रेयाद् आगमाद् आर्थ-सूक्ष्मं ४०.५९av इत्य् आत्रेयाद् आगमय्यार्थ-सूक्ष्मं ४०.५९bv तत्-सूक्तीनां पेशलानाम् अ-तृप्तः दृश्यन्ते भग-वन् के-चिद् आत्म-वन्तो ऽपि रोगिणः । द्रव्योपस्थातृ-संपन्ना वृद्ध-वैद्य-मतानुगाः ॥ ६० ॥ क्षीयमाणामय-प्राणा विपरीतास् तथा ऽपरे । हिता-हित-विभागस्य फलं तस्माद् अ-निश्चितम् ॥ ६१ ॥ किं शास्ति शास्त्रम् अस्मिन् इति कल्पयतो ऽग्निवेश-मुख्यस्य । शिष्य-गणस्य पुनर्वसुर् आचख्यौ कार्त्स्न्यतस् तत्-त्वम् ॥ ६२ ॥ ४०.६२dv आचक्षे कार्त्स्न्यतस् तत्-त्वम् न चिकित्सा-चिकित्सा च तुल्या भवितुम् अर्हति । विनापि क्रियया स्वास्थ्यं गच्छतां षो-डशांशया ॥ ६३ ॥ आतङ्क-पङ्क-मग्नानां हस्तालम्बो भिषग्-जितम् । जीवितं म्रियमाणानां सर्वेषाम् एव नौषधात् ॥ ६४ ॥ ४०.६४dv सर्वेषाम् एव नौषधम् न ह्य् उपायम् अपेक्षन्ते सर्वे रोगा न चान्य-था । उपाय-साध्याः सिध्यन्ति ना-हेतुर् हेतु-मान् यतः ॥ ६५ ॥ ४०.६५dv नो ऽ-हेतुर् हेतु-मांस् ततः यद् उक्तं सर्व-संपत्ति-युक्तयापि चिकित्सया । मृत्युर् भवति तन् नैवं नोपाये ऽस्त्य् अन्-उपाय-ता ॥ ६६ ॥ ४०.६६dv नोपायेष्व् अन्-उपाय-ता अपि चोपाय-युक्तस्य धी-मतो जातु चित् क्रिया । न सिध्येद् दैव-वैगुण्यान् न त्व् इयं षो-डशात्मिका ॥ ६७ ॥ ४०.६७av अप्य् एवोपाय-युक्तस्य ४०.६७cv न सिद्धिर् दैव-वैगुण्यान् ४०.६७dv न न्व् इयं षो-डशात्मिका कस्या-सिद्धो ऽग्नि-तोयादिः स्वेद-स्तम्भादि-कर्मणि । न प्रीणनं कर्षणं वा कस्य क्षीरं गवेधुकम् ॥ ६८ ॥ ४०.६८cv न प्रीणनं कर्शनं वा ४०.६८dv कस्य क्षीर-गवेधुकम् कस्य माषात्मगुप्तादौ वृष्य-त्वे नास्ति निश्चयः । विण्-मूत्र-करणाक्षेपौ कस्य संशयितौ यवे ॥ ६९ ॥ ४०.६९av कस्य माषात्मगुप्ताद्यैर् ४०.६९bv वृष-त्वे नास्ति निश्चयः विषं कस्य जरां याति मन्त्र-तन्त्र-विवर्जितम् । कः प्राप्तः कल्य-तां पथ्याद् ऋते रोहिणिकादिषु ॥ ७० ॥ ४०.७०cv कः प्राप्तः कल्प-तां पथ्याद् अपि चा-काल-मरणं सर्व-सिद्धान्त-निश्चितम् । महतापि प्रयत्नेन वार्यतां कथम् अन्य-था ॥ ७१ ॥ चन्दनाद्य् अपि दाहादौ रूढम् आगम-पूर्वकम् । शास्त्राद् एव गतं सिद्धिं ज्वरे लङ्घन-बृंहणम् ॥ ७२ ॥ चतुष्-पाद्-गुण-संपन्ने सम्यग् आलोच्य योजिते । मा कृथा व्याधि-निर्घातं विचिकित्सां चिकित्सिते ॥ ७३ ॥ ४०.७३av चतुष्-पाद्-गुण-संपूर्णे ४०.७३cv मा कृथा व्याधि-निर्घाते एतद् धि मृत्यु-पाशानाम् अ-काण्डे छेदनं दृढम् । रोगोत्त्रासित-भीतानां रक्षा-सूत्रम् अ-सूत्रकम् ॥ ७४ ॥ एतत् तद् अमृतं साक्षाज् जगद्-आयास-वर्जितम् । याति हालाहल-त्वं तु सद्यो दुर्-भाजन-स्थितम् ॥ ७५ ॥ ४०.७५av एतद् वेदामृतं साक्षाज् ४०.७५bv जगत्य् आयास-वर्जितम् ४०.७५cv याति हालाहल-त्वं च अ-ज्ञात-शास्त्र-सद्-भावाञ् छास्त्र-मात्र-परायणान् । त्यजेद् दूराद् भिषक्-पाशान् पाशान् वैवस्वतान् इव ॥ ७६ ॥ ४०.७६cv विवर्जयेद् भिषक्-पाशान् भिषजां साधु-वृत्तानां भद्रम् आगम-शालिनाम् । अभ्यस्त-कर्मणां भद्रं भद्रं भद्राभिलाषिणाम् ॥ ७७ ॥ ४०.७७bv बहु-धागम-शालिनाम् ४०.७७bv भद्रम् आगम-शीलिनाम् ४०.७७cv अभ्यस्त-कर्मणां सिद्धिर् इति तन्त्र-गुणैर् युक्तं तन्त्र-दोषैर् विवर्जितम् । चिकित्सा-शास्त्रम् अ-खिलं व्याप्य यत् परितः स्थितम् ॥ ७८ ॥ ४०.७८bv तन्त्र-दोष-विवर्जितम् ४०.७८dv व्यापठ्य परितः स्थितम् विपुला-मल-विज्ञान-महा-मुनि-मतानुगम् । महा-सागर-गम्भीर-संग्रहार्थोपलक्षणम् ॥ ७९ ॥ ४०.७९av विपुला-मल-विज्ञानं ४०.७९cv महा-सागर-गम्भीरं ४०.७९cv महा-मुनि-मतानुगम् ४०.७९dv संग्रहार्थोपलक्षणम् ४०.७९dv संग्रहार्थोपलक्षकम् अष्टाङ्ग-वैद्यक-महोदधि-मन्थनेन यो ऽष्टाङ्ग-संग्रह-महामृत-राशिर् आप्तः । तस्माद् अन्-अल्प-फलम् अल्प-समुद्यमानां प्रीत्य्-अर्थम् एतद् उदितं पृथग् एव तन्त्रम् ॥ ८० ॥ ४०.८०bv यो ऽष्टाङ्ग-संग्रह-महामृत-सार-तुल्यः ४०.८०dv प्रीत्य्-अर्थम् एवम् उदितं पृथग् एव तन्त्रम् इदम् आगम-सिद्ध-त्वात् प्रत्यक्ष-फल-दर्शनात् । मन्त्र-वत् संप्रयोक्तव्यं न मीमांस्यं कथञ्-च-न ॥ ८१ ॥ ४०.८१av इदम् आगम-शुद्ध-त्वात् ४०.८१dv न मीमांस्यं कदा-च-न दीर्घ-जीवितम् आरोग्यं धर्मम् अर्थं सुखं यशः । पाठावबोधानुष्ठानैर् अधिगच्छत्य् अतो ध्रुवम् ॥ ८२ ॥ ४०.८२av दीर्घं जीवितम् आरोग्यं एतत् पठन् संग्रह-बोध-शक्तः स्व्-अभ्यस्त-कर्मा भिषग् अ-प्रकम्प्यः । आकम्पयत्य् अन्य-विशाल-तन्त्र-कृताभियोगान् यदि तन् न चित्रम् ॥ ८३ ॥ ४०.८३cv यः कम्पयत्य् अन्य-विशाल-तन्त्र- यदि चरकम् अधीते तद् ध्रुवं सुश्रुतादि-प्रणिगदित-गदानां नाम-मात्रे ऽपि बाह्यः । अथ चरक-विहीनः प्रक्रियायाम् अ-क्लिन्नः किम् इव खलु करोतु व्याधितानां वराकः ॥ ८४ ॥ ४०.८४bv -प्रणिगदित-गदानां नाम-मात्रेण बाह्यः ४०.८४bv -प्रतिगदित-गदानां नाम-मात्रे ऽपि बाह्यः ४०.८४dv किम् इह खलु करोतु व्याधितानां वराकः अभिनिवेश-वशाद् अभियुज्यते सु-भणिते ऽपि न यो दृढ-मूढकः । पठतु यत्न-परः पुरुषायुषं स खलु वैद्यकम् आद्यम् अ-निर्विदः ॥ ८५ ॥ वाते पित्ते श्लेष्म-शान्तौ च पथ्यं तैलं सर्पिर् माक्षिकं च क्रमेण । एतद् ब्रह्मा भाषतां ब्रह्म-जो वा का निर्-मन्त्रे वक्तृ-भेदोक्ति-शक्तिः ॥ ८६ ॥ ४०.८६cv एतद् ब्रह्मा भाषते ब्रह्म-जो वा अभिधातृ-वशात् किं वा द्रव्य-शक्तिर् विशिष्यते । अतो मत्सरम् उत्सृज्य माध्यस्थ्यम् अवलम्ब्यताम् ॥ ८७ ॥ ४०.८७av अभिधातुर् वशात् किञ्-चिद् ऋषि-प्रणीते प्रीतिश् चेन् मुक्त्वा चरक-सुश्रुतौ । भेडाद्याः किं न पठ्यन्ते तस्माद् ग्राह्यं सु-भाषितम् ॥ ८८ ॥ हृदयम् इव हृदयम् एतत् सर्वायुर्-वेद-वाङ्-मय-पयो-धेः । कृत्वा यच् छुभम् आप्तं शुभम् अस्तु परं ततो जगतः ॥ ८९ ॥